З.Батбаяр: Ард нийтийн санал асуулга явуулна гэдэг нь төрийн эрх барих хамгийн дээд хэлбэр

Сүүлийн үед Үндсэн хууль нэмэлт, өөрчлөлт оруулах болон шинээр батлах тухай ихэд ярих болсон. Тиймээс энэ талаар мэргэжлийн хүнтэй нь ярилцсанаа та бүхэнд хүргэж байна. МАХН-ын нарийн бичгийн дарга З.Батбаярын тухайд энэ чиглэлийн доктор зэрэгтэй хүн юм.

-Сүүлийн үед Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах эсвэл шинээр батлах тухай их ярих боллоо. Мэргэжлийн хүний хувьд үүнийг хийх цаг нь мөн үү?

-Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах эсвэл одоогийн  энэ Үндсэн хууль үүргээ гүйцэтгэж дууслаа. Тиймээс шинэ Үндсэн хууль батлах ёстой гэдэг асуудлыг судлаачид, жирийн ард иргэд, улстөрчид ч гэсэн яриад байна. Тухайлбал би өөрөө хувь хүнийхээ хувьд, Үндсэн хуулийн судлаачийнхаа хувьд шилжилтийн үеийн Үндсэн хууль маань үүргээ маш сайн биелүүлж дууслаа. Тиймээс үүнийгээ шинэчлээд, хөгжил дэвшлийн шинэ Үндсэн хууль баталъя гэдэг байр суурьтай байгаа.

Гэхдээ хэн нэгэн судлаач, улстөрч, сургуулийн багш, хэн нэгэн албан тушаалтан Үндсэн хуулийг өөрчилье гэдэг шийд гаргах ёсгүй. Үндсэн хууль гэдэг бол ард түмний бүтээл. Тиймээс Үндсэн хуулийн өөрчлөх эсвэл шинэ Үндсэн хууль батлах асуудлыг зөвхөн бүх нийтийн санал асуулгаар шийдэх ёстой. 1995 онд батлагдсан Ард нийтийн санал асуулгын тухай хуульд ард нийтийн санал асуулгаар Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж болно гээд заачихсан байгаа. Тиймээс үүний дагуу бүх нийтийн санал асуулга зарлая.

Энэ санал асуулгаараа эхлээд “шинэ Үндсэн хууль батлах шаардлагатай юу” гэдгээ асууя. Хэрвээ “тийм” гэвэл түүнийгээ л ярья. Хуучныг нь ярих шаардлага байхгүй. Хэрвээ ард түмэн маань шинийг батлах шаардлагагүй гэвэл “одоо байгаа Үндсэн хуульдаа ямар өөрчлөлт оруулах вэ гэдгээ тохироод, түүнийг хүлээн зөвшөөрч байна уу” гэдэг санал асуулга явуулья гэсэн санааг хэлэхийн тулд өнгөрсөн баасан гарагт хэвлэлийн хурал хийсэн.

Түүнийг маань дэмжиж нэг ТББ-аас ард нийтийн санал асуулга явуулья гэдэг зүйлийг хэлж байна. Гэтэл УИХ-ын дарга З.Энхболд захирамж гаргаад, бүх намуудын төлөөлөл багтсан Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг боловсруулах ажлын хэсэг гээчийг байгуулчихлаа. Энэ ажлын хэсэгтээ хаврын чуулганд багтааж ажлаа танилцуулахыг үүрэг болгосон байна лээ. Үүнийг хоёр үндсэн шалтгаанаар эсэргүүцэж байгаа. Энэ нь мөн адил тооны шалтгаанаар хардлага дагуулаад байна.

Тухайлбал яагаад гэнэт өчигдөр орой гаргахаар болов. 23 жилийн ой гээд айхтар тэмдэглэж байснаа тэр өдрийнхөө орой ийм шийд гаргаж байгаа нь сонирхолтой. Хоёрдугаарт ард нийтийн санал асуулга явуулах тухай саналууд хүчийг аваад ирэхээр ийм шийдвэр гаргаж байгаа ч хачирхалтай. Мөн гуравхан сарын дотор багтааж Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах асуудлыг шийднэ гэдэг нь цаг хугацааны хувьд маш богино хугацаанд үүнийг шийдэх гээд байна.

Хоёрдугаарт цагаан сар гэх мэт баяр наадмуудын үеэр иргэдийн анхаарал суларсан үеийг далимдуулах гээд байна уу гэсэн хардлага байна. Мөн эдийн засаг хүнд байгаа энэ үед Засгийн газрын зүгээс авч байгаа арга хэмжээнээс шалтгаалаад иргэдийн анхаарлаас хол байх нь. Тэгэхээр улстөрчид маань сүүлийн 23 жилд хамгийн сайн сурсан далдуур хийдэг, хуйвалдаж, үймээн дундуур өөрсөддөө ашигтай зүйл хийдэг шигээ юм болгох нь гэж үзсэн учраас энэ ажлын хэсгийг байгуулсан шийдвэрийг хүчингүй болгоод бүх нийтийн санал асуулга явуулах уу гэдгийг хурдан шийдэх хэрэгтэй байна.

Хэрвээ УИХ-ын ард нийтийн санал асуулга явуулахгүй, ард түмэндээ итгэхгүй гэвдээ гэдгээ ойлгомжтой хэлчивэл Үндсэн хуульд байгаа “ард түмэн засгийн эрхийг барина. Засгийн эрхийг барихдаа өөрсдөө эсвэл төлөөллөөрөө дамжуулж барина гэсэн Үндсэн хуулийн утга агуулга зөрчилдөх нь.

-Үндсэн хуулийн шинэчлэлт гэхээр л “Дордуулсан 7 өөрчлөлт”-ийн талаар яригддаг. Одоо дахиад ийм зүйл болох вий гэсэн хардлага нийгэмд байна.

-Одоогийн байдлаар УИХ-ын гишүүд болоод улстөрчдийн ярьж байгаа Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг харахаар зөвхөн процессийн шинэчлэлт хийх тухай байдаг. Тодруулбал аль нэг албан тушаалтны эрхийг нэмэгдүүлэх эсвэл хасах тухай байгаад байна. Жишээлбэл УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдын эрхийг хасах, нэмэгдүүлэх гэх мэт. 2000 оны дордуулсан 7 өөрчлөлт ч гэсэн яг л ийм байсан.

УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын сайдыг албыг давхар хашиж болно, чуулганы ирц хүрэхгүй тохиолдолд заавал 50 хувь гэхгүйгээр сууж байгаа гишүүдийн 50 хувь гэх мэт Үндсэн хуульд заасан тодорхой зүйлүүдийг зөөлрүүлж, өөрсөддөө ашигтайгаар хийсэн учраас үүнийг “дордуулсан 7” гэж хэлээд байгаа юм. Тэд үүнийгээ үйл ажиллагаагаа явуулахын тулд гэж хэлдэг.

Яг үүнтэй адил улстөрчид Үндсэн хуульд өөрчлөлт хийх юм бол яг л үүнтэй ижил зүйл болно. Захын жишээ л гэхэд Үндсэн хуульд заасан бүрэн эрхийн хугацаануудад өөрчлөлт оруулбал юу болох вэ. Эсвэл нэг субьектын эрхийг нөгөөд шилжүүлбэл яах вэ. Ингээд бодвол энэ нь хүний эрх болоод өв уламжлалаа хадгалах гэх мэт Үндсэн хуульд заасан хамгийн үнэт зүйлүүдийг хамгаалах тогтолцоог эвдчихнэ.

Үндсэн хууль гэдэг маань өөрөө Эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм байгуулна. Үүний тулд ийм зүйлүүд хийнэ гэдгийг заагаад хоёрдугаар бүлэгтээ хүний эрхийг заачихсан байгаа. Тэр хүний эрх болоод үнэт зүйлийг хамгаалахын тулд л төрийн байгууллага байгаа. Өөрөө хэлбэл төрийн байгууламж нь зөвхөн Үндсэн хуульд заасан үнэт зүйлс, хүний эрхийг хамгаалах, хэрэгжүүлэхэд зориулсан арга хэрэгсэл.

Гэтэл энэ үнэт зүйлүүдийг ярихгүйгээр нэмэлт, өөрчлөлт оруулъя гэдэг үгээр далимдуулж, арга хэрэгсэлдээ өөрчлөлт оруулж, өөрсдийнхөө эрх мэдлийг хадгалж үлдэхийн төлөө явж байна л гэж ойлгож байна. Ер нь энэ хамтарсан Засгийн газруудыг байгуулсны дараа үргэлж томоохон хэмжээний төлбөрүүдийг төлдөг. Тухайлбал 2008-2012 онд ажилласан МАНАН-гийн Засгийн газрын үед “Оюутолгой”, “Таван толгой”-г ард түмэнд ашиггүйгээр тавиад туучихсан.

Тэгвэл одоо ард түмэнд ашиггүй, эрх баригчидад ашигтай байдлаар Үндсэн хуулийг өөрчлөх гэж байна. Өөрөө хэлбэл Монгол Улс, монголын ард түмэн Үндсэн хууль, тусгаар тогтнол, эрх, эрх чөлөөгөөрөө дэнчин тавьж байж одоогийн хамтарсан Засгийн газрыг байгуулах нь гэж харж байгаа. Мэдээж ард түмэнд, хэн бүхэнд хардах нь эрх нь байгаа учраас тэр хардлагыг нь байхгүй болгох арга бол ердөө л бүх нийтийн санал асуулга.

-Гэхдээ төрийн түшээд ард түмний сонголт, тэдний төлөөлөл гэдэг утгаар ард нийтийн санал асуулга явуулахгүйгээр шууд төрийн түшээдийн шийдвэрээр үүнийг хийж болохгүй гэж үү?

-Хэрвээ усны, татварын эсвэл төсвийн тухай хууль ярьж байсан бол ямар нэг зүйл ярихгүйгээр төлөөллийн ардчилал хэрэгжих бүрэн боломжтой. Гэтэл Монгол Улсын нийгэм эдийн засаг, соёл, өв уламжлал гэх мэт бүхий л харилцааг нэгтгээд Монгол Улсын нийт ард иргэд, байгууллагуудын заавал хэрэгжүүлэх ёстой зүйлүүдийг тодорхойлдог, олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээнээс илүү хүчин чадалтай хуульд 4 жилийн хугацаатай ажилладаг, бүрэн эрхийн хугацаа нь дуусахад 2 хүрэхгүй жилийн хугацаа үлдсэн парламент өөрчлөлт оруулах тухай асуудлыг ярина гэдэг нь ард түмний эрх ашгийг хамгаалахгүй байх нөхцлийг улам нэмэгдүүлж байна.

Харин 2 жилийн хугацаатай байхаар өөр хуулийн асуудал ярьж байсан бол зөвшөөрч болно. Харин Үндсэн хуулийн тухай энэ асуудал чинь огт өөр шүү дээ. Үндсэн хууль 2025, 2030 онд ч тэр цаашид үр нөлөөгөө өгсөөр л байна. Тиймээс л ард түмний санал асуулга явуулъя гээд байгаа юм. Ард түмний санал асуулга явуулбал ямар үр дүнд хүрдэг вэ гэдгийг 2000 оны дордуулсан 7 өөрчлөлт харуулж байна. Одоо хүртэл бид энэ долоон өөрчлөлтөөс болоод төлбөр төлөөс төлсөөр л байна.

Мөн энэ өөрчлөлтөөс болоод 76 гишүүнтэй УИХ маань хамгийн багадаа 19 гишүүнтэй хууль батлах бүрэн эрхтэй болчихсон байна. Иймээс л энэ ард нийтийн санал асуулгыг заавал явуулах ёстой. Дэлхий дахины орчин үеийн эрх зүйн шинжлэх ухааны ололтуудын нэг нь 2000 жилийн өмнө Грек, Ромд хэрэгжиж байсан шууд ардчилалыг хүн амын тооноос болоод хэрэглэх боломжгүй боллоо гэж байсан бол одоо шинжлэх ухаан, технологийн хөгжлийн ачаар тэр шууд ардчиллыг бүр сайн хэрэгжүүлэх ёстой юм байна гэж байгаа.

Түүний хамгийн сонгодог жишээ нь Европын холбооны улс байна. Энэ холбооны бүх улсуудад ЕХ Үндсэн хуультай байх уу, үгүй юу гэдэг санал асуулга явуулсан. Үүний дүнд 15 гишүүний 8 нь шаардлагагүй, 7 нь шаардлагатай гэж үзсэний улмаас Европын холбоо Үндсэн хуультай болоогүй. Яг үүнтэй адил Монгол Улс Үндсэн хуультай холбоотой асуудлаар бүх нийтийн санал асуулга явуулахаас өөр аргагүй.

-Ер нь Үндсэн хуульд ямар нэг тодорхой насчилал гэж байх уу. Энэ Үндсэн хуулийг одоо солих цаг боллоо ч гэдэг юм уу?

-Мэдээж математик загварчлалд оруулчихсан юм шиг тэдэн жилийн дараа солино гэж хэлэхэд хэцүү нь ойлгомжтой. Гэхдээ зарим хүмүүс манай Үндсэн хуулийг АНУ-ын Үндсэн хуультай их харьцуулдаг. Ингэж болохгүй. Яагаад гэвэл энэ хоёр улсын эрх зүйн систем нь шал өөр. Бид юутай харьцуулж үзэх вэ гэхээр Герман эсвэл Францтай харьцуулж болно. Миний дээр дурьдсан улсууд бол дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа батлагдсан Үндсэн хуулиараа явдаг. Түүнийгээ цаг тухайд нь өөрчлөөд явчихсан байдаг.

Үргэлжлүүлэн  энд дарж уншина уу