Бөөгийн шашны анагаахын ба урлагийн тал

Хүн төрөлхтний гол гурван шашны нэг болох будда нь манай эриний өмнөх VI зуунд, христ шашин манай эриний I зуунд үүссэн бол мусульман шашин манай эриний VII зуунд үүссэн гэж үздэг. Харин  түүхчид, археологичид, эрдэмтдийн  үзэж буйгаар бөөгийн шашин нь нэн эрт “неолит” буюу шинэ чулуун зэвсгийн үеэс бий болсон аж. Энэ нь манай эриний өмнөх 9500 жилээс  эхэлдэг байна. Бөө гэж бидний үл мэдэх ертөнцтэй холбоо тогтоож, тэндхийн янз бүрийн сүнсүүдтэй  харилцаж чаддаг хүмүүсийг хэлдэг.

Дэлхий нийтээрээ бөөгийн шашныг “шаманизм”, “шаманство” гэдэг нэрээр мэддэг. Шаман гэдэг үгийн хувьд санскрит хэлний шраман (шраман) үг нь  евенк хэлнээр дамжин Saman болсон бөгөөд “мэдлэгийг эрхэмлэгч хүн” гэсэн утгыг илэрхийлдэг аж.

Бөө нар нь ариун тэнгэр, болон ихэс, дээдсийн сүнсийг дуудаж, тэдэнтэй ярилцаж чаддаг ба хүний дайсан болох чөтгөр, шулам, ад зэтгэр, албин чөтгөр зэрэг дайснуудтай тэмцэлддэг гэж үздэг. Бөө нарыг өнгөрснийг мэдэж, ирээдүйг хардагувдистай гэлцдэг. Будда, Ислам шашнууд ардтүмний дунд ихээхэн дэлгэрч, бөөгийн соёл ба бөөлөх урлаг шахагдаж эхэлсэн боловч ард түмний итгэл үнэмшилд бөөгийн шашны тэнгэрийг шүтэх ёсон хадгалагдан үлджээ.

Эртний бөөгийн шашны үндсэн зорилтуудын нэгэн хүнийг эмчлэн илааршуулах явдал юм. Ингэхдээ тэд янз бүрийн хөгжмийн зэмсгүүд хэрэглэж (манайд хэнгэрэг их хэрэглэдэг), төрөл бүрийн хөдөлгөөн хийдэг. Энэ нь нэг ёсны бүжиг биелгээ юм. Ойлгомжгүй хэлээр ярьж янз бүрийн дуу авиа гаргаж, хөгжим дуу авиа, хийморилог бүжгээр өвчтөний сэтгэлд нөлөөлөхөөс гадна бие махбодод нь бодитоор (физикийн нөлөөлөл) нөлөөлж өвчин эдгэхэд тус болдог. Бөөгийн хэцүү бүжиглэлт, хэмнэлттэй, хурдан хөдөлгөөнүүд нь өвчтөнийг усан хулгана болтол хөлөргөхөөс гадна хүний биеийн цусны эргэлт ба бодисын солилцоог түргэсгэдэг. Эдгээр нь хүний биед саунд суух юмуу, халуун жин тавих эсвэл массаж хийлгэхтэй ижил тааламжтай мэдрэмж төрүүлэн хүний биеийг илааршуулан сайжруулдаг байна.

Бөөгийн тоглолтыг 1899 онд нүдээр харсан судлаач А.Алектеров “Бөө хүндээр өвчилж хэвтэж буй өвчтөнийг босохыг шаардав. Өвчтөн орноосоо босч бөө рүү итгэл муутайгаар ганц хоёр алхав…. Бөө өвчтөний өмнө янз бүрийн хөдөлгөөн хийн хашхирч, нэг бол сэлэм, нөгөө бол чинжаал гарган эргүүлээд ёстой сүнсийг нь зайлтал айлгаж өглөө. Тэгээд  түүнийг босгож суулгаад бүр сүүлдээгэрээс хөөн гаргаж оруулав. Эцэс сүүлд хоёулаа ядран туйлдаж эргүү мал шиг эргэлдэж байгаад сөхрөн унав” гэж бичжээ.

Бөөгийн хөгжмийн зэмсгийн чимээ түүний өөрийнхөө хоолойноос гарч буй  янз бүрийн дуу авиатай хоршиж, аажмаар хүчээ авдаг. Хөгжим дуу авиатай зэрэгцэн бөө нархаргис сүнснүүдийн эсрэг энэрэлт сүнснүүдийн тусламж­­тайгаар үхэн үхтлээ тэмцэлдэж, харгис сүнснүүдийн  хөдөлгөөнүүд болон хэрцгий үйлдлүүдийг  дүрслэх янз бүрийн бүжиг биелгээ хийх үед хөгжим дуу авианы хэмнэл улам чангарч, бөөгийн бүжгийн хөдөлгөөн нь туйлдаа хүрдэг. Бөөгийн онгод улам догширч, нүүрний хувирлаа хурдан хурдан өөрчлөн, үл ойлгохдох үгнүүд хэлж, татвалзан хөдөлж, сагсууран хөөрч хашхирна. Эцэс сүүлд нь ухаан алдаж унаж буй нь түүний амь энгийн хүмүүс үл хүрэх өөр ертөнц рүү орж байгаагийн шинж тэмдэг гэдэг.

Энэрэлт сүнснүүдтэй хамт чөтгөр, шулмуудтай тэмцэлдсэн бөө хэсэг хугацааны дараа сэргэж, хурсан олонд өвчтэй хүнд түүний сүнснүүд юуг өгүүлснийг хэлж өгдөг. Одоогоос 2000 гаруй жилийн өмнө алдарт эмч Гипократ “Хүний сэтгэлийг эмчлэхгүйгээр биеийн эмчилж чадахгүй” гэж хэлснийг мэдэхгүй ч гэсэн бөө нар тэр зарчмыг баримталсаар иржээ. Нийгэм хөгжиж, янз бүрийн шашнуудын нөлөөллөөр бөөгийн бүжгийн хүний биеийн тэнцвэрт байдлыг хадгалан  эергээр нөлөө  үзүүлдэг увдис нь  аажмаар гээгдэж эхэлсэн байна.Үүнийг дагаад биелгээг дүрсжүүлэн бичиж, аймшигт үзэгдэл мэтээр харуулж эхэлжээ.

Энэ тухай Л.П.Сарынова “Бөөгийн хийж буй бүх хөдөлгөөн, үйлдлүүдийг бүжиг биелгээ биш зүгээр нэг маяглаан, ийш тийш үсчин савчсан хөдөлгөөн гэж үздэг болжээ. Үнэндээ бөөгийн дуу авиа хөдөлгөөн нь нэн эрт үеэс уламжлагдан ирсэн жинхэнэ шашны бүжиг билээ” гэжээ. Эрт дээр үед бөө нар нь байгалийн дүлий хүчинд өвдөг сөхрөн түүний өмнө өөрийгөө арчаагүй, хүчгүй болохыг үл хүлцдэг байжээ. Өөрийнхөө төрөлхийн авьяас чадварт бүрэн итгэсэн тэд өөрсдийн отог,омог, ах дүү нарынхаа эрүүл мэнд, амгалан тайван байдлаа хамгаалах, байгаль дэлхийн дүлий хүчнээс сэргийлж байхыг хүсч байлаа. Бөө нар нь байгалийн дүлий хүчний эсрэг хүлцэнгүй байхыг хүссэнгүй, тэдний эсрэг зогсож тэмцэх, аргадах зэрэг арга үйлдлүүдийг бас хийдэг байжээ.

Бөө нар нь өөрсдийнхөө “тоглолтынхоо” үйлдэлд бүрэн итгэж байснаас гадна өвчтэй хүнч бүрэн итгэж байлаа. Бөө нар өөрсдийн болон өрөөл бусдын  сэтгэлийг хөөргөж, бөөгийн тоглолтод автагдуулах бүхий л аргыг ашиглаж иржээ. Маш хүчтэй дуу чимээ гаргадаг хөгжмийн зэмсэгүүдийг хэрэглэж, мөн хувцсандаа, гар, хөлөндөө хөдлөх тоолонд дуу чимээ гаргаж тодотгож байдаг янз бүрийн том жижиг төмөрлөг зүйлс хонх гэх мэтийг зүүдэг. Магадгүй бөөгийн бүжиг нь орчин үеийн янз бүрийн бүжиг биелгээнүүдийн эхийг тавьсан байж болохыг үгүйсгэхгүй.

Ажиглаад байхад бөөгийн тоглолт нь театрчилсан тоглолтын загвартай харагддаг. Янз бүрийн бөө нартоглолтын явцад юу ч хийдэг байлаач ганцхан зорилт тавьдаг. Тэр нь тоглолтод хүрч ирсэн бүх хүний сэтгэлд хүчтэй нөлөөлөн эзэмдэж, өвчтэй хүнийг өөртөө бүрэн итгүүлэх юм. Тэдний хүмүүсийг өөрсдийн гайхамшигт боломжуудад итгүүлэн үнэмшүүлэх нь заримдаа амжилттай төгсдөг байлаа. Ерөнхийдөө Дундад Азийн улс орнуудад бөө нь монголчуудын аян дайны дараа үүссэн гэж үздэг. Бөө, шаман гэдэг үгнүүд Түрк хэлэнд “кам” гэдэг ба бөөгийн  тоглолтыг “камла” гэдэг бол казахууд бөөг “бахсы” гэж гэдэг нь “багш” гэдэг монгол үгнээс гарал үүсэлтэй гэдэг. Тэд бүгд тэнгэрийг шүтсэн. Бахсы (бөө) нар нь өөрсдийнхөө төрөлхийн гайхамшигт авьяас билгээрээ, эрдэм мэдлэгээрээ бусдаас илүү өндөрт байдаг” хэмээн эрдэмтэн Ш.Ш.Уалиханов бичжээ.

Нийгмийн хөгжлийг дагаж сонгодог бөөгийн уламжлал алдагдаж, хүмүүсийг хууран мэхлэх, бөөгийн нэрээр хүн эмчлэх нэрээр мөнгө олж эрүүл мэндээр нь тоглох явдал манайд ч, бусад улс орнуудад ч гарсаар байгаа нь нэн харамсалтай.

Тэглээ гээд уламжлалт сонгодог бөөг ад үзэн муулж, үгүйсгэхийн аргагүйтэй адил, бөөгийн нэрээр нүд хуурч ашиг олох, хүнийг эрүүл мэндээр хохироох зэрэг олон харш үйлдлүүдийг сайшаан магтах аргагүй билээ.

Хавдар судлалын үндэсний төвийн зөвлөх поликлиникийн тасгийн зөвлөх эмч, – Монгол Улсын хүний гавьяат эмч, АУ-ны доктор Рамишийн Асай