Өглөө.мн Шинэ өглөө, Шинэ мэдээлэл
Философич, судлаач Б.Санжаажав юу хэлэв
ЗАХ ЗЭЭЛИЙНХ НЬ ЖАМААР БАРИЛГЫН ХӨӨСРӨЛИЙГ ХАГАЛАХ ЁСТОЙ БАЙСАН
Би АНУ-д гэр бүлээрээ амьдарч байгаад 2009 онд эх орондоо ирсэн. Тэр үед Монголд хямрал эхэлчихсэн, бензиний үнэ нэмэгдсэн, байр зарагдахаа больсон, ихэнх бизнес бараа солилцоогоор явагдаж байсан.
Энэ хямралын үед юу олж харсан бэ гэхээр Монголын эдийн засаг 1990 оноос хойш ямар ч үйлдвэрлэлгүй болсноос уул уурхайгаас орсон мөнгийг барилгын салбарт оруулсан байсан. Гэтэл барилгын салбарын зах зээл эрүүл бус өсөлттэй, хэт хөөстэй болсон. Тухайн үед Засгийн газраас татвар төлөгчдийн мөнгийг барилгын салбарт оруулж, ипотекийн зээл нэрээр арилжааны банкаар дамжуулан зээл болгож гаргаснаар хямралыг намжаасан. Үр дүнд нь ипотекийн корпораци, арилжааны банкууд өндөр хүүтэй зээл олгох замаар ашиг олсон. 2015 онд Монголын ипотекийн корпораци 15 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан байдаг.
Энэ үед зээлийн эргэн төлөлт сайн байсан үе. Орон сууцны бодит үнээс 5-6 дахин нугарсан үнээр иргэдэд зарснаар улстөрчид, Ипотекийн корпораци гэх хувийн компани, банкууд, барилгын компаниуд ашиг олсон. Гэхдээ барилгын компаниуд энэ эрчээрээ амжилттай явах нь гэж үзээд дараагийн барилга барих хөрөнгө оруулалтаа хийсэн. Одоо Монголд хоёр их наяд төгрөгийн барилга эзэнгүй байна.
Уг нь зах зээлийнх нь жамаар явуулж энэ хөөсрөлийг хагалах ёстой байсан юм. Манай эдийн засаг эрүүлжиж, тогтворжиход улс төрийн тогтолцоо чухал. 1990-ээд оноос хойш улс төрийн тогтолцоо хариуцлага хүлээдэггүй, хариуцлага тооцох боломжгүй болсон нь эдийн засагт сөргөөр нөлөөлж байна гэж харж байна.
Сүүлийн 26 жилийн түүхийг цогцоор нь харвал Монголын үйлдвэржилт байхгүй, зөвхөн түүхий эдийн олборлолтон дээр тулгуурласан эдийн засгийн бодлогоос болж байгаа юм. Эдийн засаг төрийн бодлоготой шууд холбоотой. Гэтэл төр нь хариуцлагагүй, тогтворгүй, байнгын үймээнтэй, Засгийн газар нь огцордог, нам фракцуудын талцлын үр дүнд Монголын эдийн засаг элгээрээ хэвтэх шалтаг болсон. Төр засгаас аж үйлдвэрлэлийг дэмжихгүй, уул уурхайн авто салбар дээр тулгуурласан харалган бодлогоос болж энэ бүх хямрал болж байгаа юм.
ДОЛЛАРЫН ХАНШНЫ ЗӨРҮҮНЭЭС МОНГОЛБАНК, АРИЛЖААНЫ БАНКУУД, УЛС ТӨРИЙН НАМУУД АШИГ ОЛСОН
2012 онд шинэ Засгийн газар байгуулагдаж эдийн засгийн хямралыг даван туулахын тулд гадаадаас Чингис, Самуурай бонд гаргаж их мөнгө зээлсэн. Тэр үед манай зээлжих зэрэглэл харьцангуй гайгүй байсан. Гэтэл энэ бондуудын мөнгийг эргээд ямар ч үр ашиг өгдөггүй дэд бүтэц, зам гүүрэнд зарцуулж дуусгасан. Мөн Засгийн газар ипотекийн зээлийг дахин хөөрөгдөхийн тулд дотроо мөнгөн дэвсгэрт хэвлэсэн. Ингэж зах зээл дээр асар их хэмжээний мөнгөн дэвсгэрт орж ирснээр долларын ханшийг хэт хөөрөгдсөн. 2012 оны сүүлээс одоог хүртэл 40 хувийн өсөлттэй байна. Бидний халаасанд байгаа 100 төгрөгөөс 40 төгрөгийг нь соёлтой аргаар хулгайлж байгаа хэрэг. Долларын ханш бидний орлого байдаг. Үүнийг Монголбанк анхаарч ажиллах ёстой байсан ч эсрэгээрээ долларын ханшийг чөлөөтэй болгосон. Долларын ханшны зөрүүнээс Монголбанк, арилжааны банкууд, улс төрийн намууд ашиг олсон.
УИХ-ын гишүүн Г.Уянга Монголбанкны ажилчдын шагнал урамшуулал, байрны талаарх баримттай материалыг Авлигатай тэмцэх газар өгсөн ч тэд ажиллаагүй. Уг нь энэ асуудалд анхаарч ажилласан бол цэгцэлж болох байсан.
2013-2014 оноос манай эдийн засаг эрс муудаж эхэлсэн. Үүнийг Засгийн газраас Хятадын эдийн засгийн эрч суларснаар Монголын түүхий эдийн үнэ унасан гэж тайлбарлаж байгаа юм. Гэвч энэ нь буруу тайлбар. Манай стратегийн зорилготой том орд болох Оюутолгойгоос орж ирэх орлого гадагшаа гарсантай холбоотой. Оюутолгойгоос ямар ч ашиг орлого олж авч чадахгүй байгаа нь эдийн засгийн хямралыг улам гүнзгийрүүлсэн.
Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг Дубай руу сэмхэн яваад Рио Тинтог Оюутолгойг барьцаалж банкуудаас зээл авах эрхийг олгосон нь Монголын хувьд сүйрэл болох юм. Бид Оюутолгойгоос орж ирэх орлогыг Монголдоо оруулж, хянаж чадах байсан бол манай эдийн засаг сэргэх боломжтой байсан. Харамсалтай нь ийм үйлдлийг манай Засгийн газар хийгээгүй.
1921-1990 оны хооронд Монгол Улс гадаадад 10 тэрбум шилжих алтан рублийн зээлтэй байсан. Энэ мөнгөөр бид асар олон үйлдвэр завод, орон сууц барьж бүтээн байгуулалт хийж чадсан. Тэр үед 700 шахам үйлдвэр аж ахуйтай, хүн бүр ажилтай орлоготой байлаа. Хүмүүс хоёр чемодантай айл гэр болоод амьдралаа босгож, дутагдах зүйлгүй сайхан амьдардаг байсан. Харин одоо хоёр чемодантай нийлсэн хүмүүс айл гэр болох боломж алга.
Сүүлийн 26 жилд Монгол Улсын гадаад өр 26 тэрбум ам.доллар болсон. Гэтэл энэ хугацаанд манайд олигтойхон үйлдвэр, эмнэлэг шинээр баригдсангүй. Тэгсэн хэрнээ 26 тэрбум төгрөгийн зээлтэй байдаг. Засгийн газрын цэвэр өр 10 тэрбум ам.доллар, бусад нь хувийн хэвшлийнх гэж ярьдаг. Гэвч гадаадын ямар ч санхүүгийн байгууллага, банк Засгийн газрын баталгаагүй хувийн хэвшилд зээл өгдөггүй. Тэгэхээр энэ их өрийг хувийн хэвшил төлөхгүй бол Монголын Засгийн газар төлнө. Засгийн газар төлнө гэдэг нь бид болонбидний үр хүүхэд төлнө гэсэн үг. Үр хүүхдийнхээ ирээдүйн сайн сайхныг хулгайлж асар их өр тавьж, оффшор дансандаа сая саяар доллар нууж байгааг болиулах хэрэгтэй.
2017 ОНД ТӨСВИЙНХӨӨ 50 ХУВИАР ГАДААД ӨРӨӨ ТӨЛӨХӨӨР БАЙНА
Монголчууд 1990-ээд оноос эхлээд аж үйлдвэрийн салбараа устгасантай холбоотойгоор өнөөгийн эдийн засгийн доройтол болж байгаа юм. Дархан, Сэлэнгэ, Улаанбаатар гэсэн төвийн райондоо үйлдвэрлэл төвлөрдөг. Ховд, Улиастай, Алтай, Чойбалсан хотууддаа хүнсний болон хөнгөн үйлдвэрийн комплекстэй байсан. Харамсалтай нь энэ бүх үйлдвэр, аж ахуйн газруудыг хувьчлал нэрээр байхгүй болгосон. Өнөөдөр Улаанбаатар хотын Хан-Уул дүүрэгт байрлах өнгө үзэмж муутай болсон байрыг Хятадын хэдэн компанид түрээслэсэн байдалтай л байна. Хуучны их бааз суурь, бүтээн байгуулалтыг үрэн таран хийгээд шинээр бүтээж бий болгосон нэг ч юмгүй байгаа нь хямралын том шалтгаан юм. Бид хийж чадах юмаа хийхээ больсонтой холбоотой.
Хуучин бид мал аж ахуйг 100 хувь ашиглаж, бүтээгдэхүүнийг бүрэн боловсруулж экспортод гаргадаг байсан. Жилд 8-9 сая төл хүлээн авч, 8-10 сая малыг амьдаар нь болон тураг махыг экспортолдог, гарч байгаа арьс ширийг боловсруулж, сэвсийг нь хүртэл малын тэжээл болгодог. Ямааны сахлыг Япон руу бийр хийлгэхээр экспортолдог байлаа. Ингэж бидний одоо мөрөөдөөд байгаа аж үйлдвэрийн парк ажиллаж байсан.
Тухайн үед цөөн тооны уул уурхайг тэр дундаа Эрдэнэт үйлдвэрийг ашиглаж байсан. Гэвч хэрхэн ашиглах, орж ирэх орлого нь, хувааж авах хувь нь ч тодорхой гэрээтэй байсан. Биднийг ганц тэжээж байсан үйлдвэр одоо ч үр ашгаа өгсөөр байна.
2017 оноос манай гадаад өрийн хүү төлөлтийн дарамт эхэлнэ. Хүүгээ төлөөд зогсохгүй үндсэн зээлээ төлөх учир төсвийнхөө 50 хувиар гадаад өрөө төлөхөөр байгаа. Энэ бол ард иргэдэд маш хүнд дарамт болж, амьдрал хүндэрнэ.
Тэгвэл энэ асуудлыг яаж шийдвэрлэх вэ гэхээр цэвэр эдийн засгийн арга замаар биш, улс төрийн тогтолцоо, шийдлийг өөрчилж байж л шийдэгдэнэ. Эдийн засгийн шийдлийг гаргадаг гол субъект бол улстөрийн хүчинд байдаг. Тиймээс улс төрийн хариуцлагагүй тогтолцоог халахгүйгээр эдийн засгийн хүндрэлээс гарах боломжгүй.
Тэгэхээр юуны өмнө бид МАНАН-гийн энэ тогтолцоог халах ёстой, үндсэн хуулинд шинэчлэлт хийх ёстой. Бид хариуцлагатай улс төрийн тогтолцоо, хариуцлагатай улстөрчгүйгээр эдийн засаг, ахуй амьдралаа сайжруулах ямар ч боломжгүй. Хэрэв бид эдийн засгийн үрэлгэн системээс гарахын тулд нэгдүгээрт улс төрийн өөрчлөлт хийх ёстой. Дараа нь зөв голдиролд нь бага багаар оруулж болно.
Монголчууд бид 10 жилийн дотор хямралыг зогсоож аж үйлдвэртэй, ажиллах хүчинтэй улс болох боломжтой. Манай нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийг 7000 орчим ам.доллар болгох боломж 10 жилийн дараа бий. Бид ядуу зүдүү хэцүү амьдрах ёсгүй ард түмэн. Гэтэл Сингапур уух усаа хүртэл Малайзаас импортолж авдаг, таван сая хүн амтай газар хамгийн өндөр орлоготой, сайхан амьдралтай байна. Монголчууд цөөхөн, байгалийн баялаг, мал аж ахуйтай улс учраас өлсч цангаж ядарч явах учиргүй. Буруу менежмент буруу бодлогоос болоод өнөөдөр ингэж амьдарч байна.
Манай эдийн засгийн тогтолцоо маш үрэлгэн байдгийг нэг жишээгээр хэлье. Өнөөдөр 12 тэрбумаар гүүр барих ажлыг хийлгэхийн тулд хувийн компаниудын дунд тендер зарлаж, 20 хувь өгсөн компанид эрхийг нь өгч, тэр компани нь цааш жижиг компаниар хийлгэх гэх мэтээр алхам тутамдаа мөнгөнөөс нь ашиг завшиж байдаг учраас эцэстээ чанар муутай гүүр босдог. Уг нь энэ мөнгөөр улсын компанийн ажилчдаа сайн цалинжуулаад чанартай гүүр бариулах гарц байна. Тэгвэл 12 биш зургаан тэрбум болж багасах ч боломжтой юм. Хийж бүтээх сэтгэл, мэдлэг байвал арга зам заавал олдоно.
ОВОГ, НЭР: Бадраагийн Санжаажав
ТӨРСӨН ОН: 1977
МЭРГЭЖИЛ: Философич
АЖИЛ: “Люкс Таун” ХХК-ийн захирал
ГЭР БҮЛ: Эхнэр, гурван хүүхэдтэй
ГАДААД ХЭЛ: Герман, Англи
Page: Бадраагийн Санжаажав
Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин
