Б.Энхболд: Монголын улс төрд хүн чанар, мөн чанар дутагдаж байна

Бид салбар,салбарын тэргүүлэгчид, шинийг санаачлагчдыг “Leaderships forum” буландаа урьж, МонголУлсын хөгжлийн гарц, боломжийн талаар ярилцаж, тэдний сонирхолтой шийдэл, санаануудыг та бүхэндхүргэдэг билээ. Энэ удаагийн зочноор Монголын хүний нөөцийн академийн үүсгэн байгуулагч, улс төр судлаач Б.Энхболдыг урьж ярилцлаа.

БҮГД НИЙЛЖ НЭГ ШАТ АХИСАН МОНГОЛЫГ БИЙ БОЛГОХЫН ТӨЛӨӨ АЖИЛЛААСАЙ

-Манлайлагч гэдэг үгийг гоё, таатай, сайхан зүйл гэж бодох хандлага их байна. Уг нь манлайлагч гэдэг хэцүү бэрх зүйлийг шийдэх, хүний төлөө ажиллах гэсэн үг шүү дээ. Онол нь ч тийм. Тиймээс энэ замыг сонгож байгаа хүн өөртөө “Би манлайлагч мөн үү?” гэдэг асуултыг тавих хэрэгтэй. Бусдын төлөө ажиллах, хэцүү зүйлийг шийдэх итгэл, зориг байна уу гэдэгт асуудлын гол нь байгаа юм.

Өнөөдөр манай нийгмийн бүх шатанд шударга ёсны хэмжүүр алдагдчихаад байна. Тиймээс аль ч намын хамаагүй  улстөрчид, эрх мэдэлтэй хүмүүс энэ бүхэнд цэг тавихын тулд, зөв гарц, гаргалгаа олохын төлөө алхам хийх хэрэгтэй. Хүмүүс нийгэмдээ итгэлтэй, урам зоригтой ажиллаж амьдардаг байхыг хүсч байна. Гэтэл хүмүүсийн нийтлэг хандлага өнгөрсөн 26 жилийн хугацаанд улс төрд итгэх итгэлгүй болж. Хамгийн харамсалтай нь энэ шударга ёсны хэмжүүр дотор улс орон, ард түмнийхээ төлөө ажиллах болов уу гэж итгэж сонгосон хүн нь өндөр дээд албан тушаалд очихоороо зөвхөн өөрийнхөө төлөө л ажилладаг гэсэн дүнг тавьжээ. Үүнийг телевиз, радио, сонин хэвлэл, сайт, сошиал орчин гээд хаа сайгүй бүгд ярьж байна. Тэгвэл бид яах ёстой юм бэ.

Монголын ард түмнийг хуваадаг улс төрийн намын гишүүнчлэл гэдэг дээр намын тухай хуулийг эргэж харах цаг болсон. Зоригтой системийн өөрчлөлт хийх ёстой. Өнөөдөр хэнээс ч асуулгүй өөрчлөлт хийх эрх, боломж нь Монгол Ардын намд байгаа. Одоо зөвхөн өөрийн намаа яриад суух биш бүгд нийлж урагшаа нэг шат ахисан Монголыг бий болгохын төлөө ажиллаасай. Улс төрийн намын тухай хуулиа батлах хэрэгтэй. Ер нь намын гишүүнчлэлээс түдгэлзэх цаг болсон. Цөөхөн хэдэн монголчууд бүгд хуваагдчихсан. Юу ч мэдэхгүй нийгмийн идэвхтэй хүүхдүүд гүйж яваад нэг арга хэмжээн дээр найзыгаа дагаж очоод л намын батлах авчихдаг. Гэтэл тэр батлах нь улс төрийн эрхээ эдэлж байгаа хэрэгсэл биш улс төрийнх нь эрхийг хязгаарладаг хэрэгсэл болоод байгаа юм. Тэгээд л намын батлахтай юм чинь ингэж, тэгж болохгүй гээд хумигддаг. Тиймээс улс төрийн намын гишүүнчлэлээсээ татгалзах хэрэгтэй.

Нөгөө талд нь улс төрийн намын санхүүжилтийг төрөөс олгох ёстой. Улс төрийн нам гэдэг зүйл хэчнээн муу хэлсэн ч энэ нийгэмд байх ёстой институт. Одоогоор үүнээс өөр олон нийтийн сонирхлыг нэгтгэх, илэрхийлэх, бодлого болгочих субъект алга. Намын санхүүжилтийн тухайд парламентад дүүрэг орон нутагт нийслэлд авч байгаа суудлын хэмжээ гэх мэт хэд хэдэн оноогоор хуваарилж болох шийдэл бий.

Бусад орны улс төрийн намуудыг харж байхад дэргэдээ судалгааны байгууллагатай байдаг. Ер нь улс төрийн нам гэж юу юм бэ гэдгээ бид эргэж хармаар байна. Дарга нар үйлдвэрлэдэг газар юм уу, иргэдэд үйлчлэх хариуцлагатай төрийн зүтгэлтэн бий болгох сургууль юм уу. Сургууль гэдэг өөрийн гэсэн багшлах боловсон хүчинтэй, судалгааны институттэй, өнгөрсөн хугацааны үйл ажиллагаандаа дүн шинжилгээ хийх архивтай байх ёстой. Манай улс төрийн намууд энэ чиглэл рүү орох цаг болсон.

НЭР ДЭВШИГЧИД БОДИТ БАЙДАЛД ХЭН БЭ ГЭДГЭЭ ХАРУУЛАХ ХЭРЭГТЭЙ

-Улс төрийн намуудын боловсон хүчний тухайд сонгон шалгаруулж байгаа хэлбэр нь илүү нээлттэй болохоос өөр аргагүй юм. Гадаад, дотоодод сургууль төгссөн, улс төрд орох миний нас, цаг болсон гэж бодож байгаа залууст улс төрийн намууд нээлттэй, онлайн болох хэрэгтэй байна. Залуус өөрсдийн анкетаа сошиалаар явуулаад, судалгааны байгууллага юм уу, клубуудэд нь элсэж ордог байх юм. Нийгэм хурдацтай хөгжиж байгаа хөгжлийн шалгуурт улс төрийн намууд тэнцэх хэрэгтэй байна.

Мөн шинэ залуу боловсон хүчин намд элсээд улс төрийн тогоонд орчихоороо урдах хүмүүсээс ялгаагүй болдог гэсэн дүгнэлт нийгэмд тэр аяараа байна. Тэгвэл шинэ залуу боловсон хүчин тухайлбал, 1970-1980-аад оны залуус ямар онцлог ялгаатай байж болох вэ.

1990 оноос хойш нийгэм шинэ тоглоомын дүрмээр явж байгаа. Энэ шинэ тоглоомын дүрмийг гадарлах залуус улс төрд орж ирснээр, цус сэлбэснээр нийгэм нэг ч болов шат урагш ахина. Хүмүүс өөрчлөлт шинэчлэлтийг нэг л өдөр хийчих юм шиг, одоо төрд байгаа хүмүүсийг бүгдийг нь авч хаяснаар сайхан болох юм шиг  ярьдаг. Гэтэл үгүй юм. Ийм замаар өөрчлөлт хийх гэж үзээд бүтэлгүйтсэн туршлага олон бий. Бид 1990 онд хувьсгал хийсэн. Одоо бол боловсон хүчиний, оюуны, хамтран ажиллах ойлголцлын, хамтын ажиллагааны хувьсгал хийх цаг болсон.

Өөрийнхөө учрыг ямар нэг хэмжээгээр олсон, тодорхой хэмжээнд боловсорсон хүн л бусдын төлөө ажиллана. Бусдаас ямар нэг байдлаар илүү байж бидэнд түүнийг сонгох сэдэл төрнө. Улс төрийн орчин ч тэр, нэр дэвшиж буй хүн нь ч тэр өөрийнхөөрөө байж, бодит байдал дээр хэн юм бэ гэдгээ харуулах хэрэгтэй. Өнгөрсөн долоо хоногт дүүргийн сонгууль явагдаад өндөрлөлөө. Уг нь Дүүргийн засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуульд зааснаар орон нутгийн дүүрэг сумын төлөөлөгч оногдсон төсвөөрөө бидний амьдарч буй хорооны хог, гэрэлтүүлэг, гэмт хэргээс урдчилан сэргийлэх, тохижилтын ажлыг хийх ёстой. Гэтэл нэр дэвшиж байгаа хүмүүсийн ойлгож, хэлж ярьж байгаа нь, хувцаслалт нь дарга шиг харагдах юм.

Цаашид сонгууль болдгоороо болно, нэр дэвшигчид өрсөлддөгөөрөө өрсөлдөнө. Улс төрийн намууд дөрөв, дөрвөн жилээр бие биенээсээ өшөө авах байдлаар боловсон хүчнээ халдаг сольдог, хийсэн ажлыг нь харлуулахын төлөө хамаг байдаг бүхнээ зарцуулдаг байдлаа больж, үндэсний их эвлэрэл, зөвшилцөл хийж, гарц, гэрэл гэгээ гаргасан алхмыг зайлшгүй хийх хэрэгтэй байна.

ТӨРИЙН НЭГДСЭН ЗАЛГАМЖ БОДЛОГО ҮГҮЙЛЭГДЭЖ БАЙНА

-Төр, засгийн удирдах түвшний хүмүүс бие биенээ хүндэлдэг, төрийн нэгдсэн залгамж бодлого үгүйлэгдэж байна. Улс орныхоо эрх ашгийн төлөө явдаг удирдагчидтай шүү гэсэн итгэлтэй болгох ёстой.

Үүний тулд системийн хэд хэдэн томоохон өөрчлөлтийг хийхээс аргагүй. Үндсэн хуулиа өөрчлөх хэрэгтэй. Яагаад гэвэл Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга, намын дарга гэсэн субъектүүдийн дунд эрх мэдэл булаацалдах зөрчил улс төрийг туйлдуулж байгаа юм. Онолын хувьд харахад Монгол Улс сүпер парламентын засаглалтай ч юм шиг. Тэгэхээр нэгэнт 1992 онд анх баталсан Үндсэн хуулийн концевцод ялсан намынх нь дарга Ерөнхий сайд болж, бодлогоо хэрэгжүүлдэг зарчмаар ажиллуулах хэд хэдэн заалт оруулах хэрэгтэй. Тэгснээр хүчтэй Ерөнхий сайдтай болж, сайд нараа өөрсдөө томилдог, өөрсдөө огцруулдаг болно.

Тэгэхгүй бол 76 гишүүн сонгогдчихоод хэн нэгнийг сайд болгоход хамаг цагаа зарцуулж байна. Тэр сайд нь сонгуульд сайн ажилласан хүнээ ажилд авах гэж хамаг цагаа барж байна. Уг нь УИХ-ын гишүүн гэж тодорхой хууль баталж, баталсан хуульд хяналт тавих үүрэгтэй шүү дээ. Өнөөгийн байдлыг өөрчилж зөв голдиролд орохын тулд хүчтэй Ерөнхий сайдын засаглалтай болох ёстой.

Үндсэн хуулийг дагаад гол хуулиудад ч өөрчлөлт оруулах нь зүйтэй. Тухайлбал, Сонгуулийн хуулиа өөрчлөх, эсвэл одоо энэ баталсан хуулиа өөрчлөхгүйгээр дор хаяж 2-3 сонгууль явуулах ёстой. Төрийн албаны тухай хуулийг өөрчлөх ёстой. Ер нь намын харьяаллаар асуудалд ханддагтаа цэг тавих хэрэгтэй.

Төрд мэргэшсэн албан хаагчдыг ажиллуулдаг чиглэлд оруулах ёстой. Төрийн албаны төв зөвлөл нь үнэхээр шударгаар ажилладаг, шаардлагаа тавьж чаддаг болмоор байна. Энэ системээ зоригтой засч нэг чиглэл голдирол руу оруулахгүй бол Монгол Улсыг маш том аюул руу хөтөлнө. Шударга ёсны хэмжүүр алдагдана гэдэг нөгөө талд нийгмийн маш том хямралыг авчирна. Улсынхаа,  иргэдийнхээ төлөө ажиллаж чадах хүмүүс нь төрд орж энэ хариуцлагатай ажилд цаг зарцуулмаар байгаа юм. Өнөөдөр нөгөө талд нь төрийг мөнгө гэж харж байгаа хүмүүс хариуцлага гэж байдгийг ухамсарлах хэрэгтэй. Олж авсан боловсрол төдийгүй амьдралын туршлагаараа бэлэн үү гэдгээ өөрөөсөө асууж байж улс төрийн замыг сонгох ёстой байх.

МОНГОЛЫН УЛС ТӨР ЖИНХЭНЭ ХҮН ЧАНАР, МӨН ЧАНАРТАЙ МАНЛАЙЛАГЧААР ЦАНГАЖ, ӨЛСӨЖ БАЙНА

-Улс төрд шинэчлэл хэрэгтэй гэж ярьж байна. Гэхдээ туйлшрал хэрэггүй юм. Өнөөдөр төр засагт ажиллаж байгаа 1950-1960 оныхныг үеэ өнгөрөөсөн, болсон гэж ярьж байгаа нь буруу. Энэ хүмүүст амьдралын, ажлын туршлага бий. Сайн муу, алдаа оноо, жаргал зовлон бүгдийг мэднэ. Гэхдээ зөвхөн тэд энэ нийгэмд хэрэгтэй сайн сайхан зүйлийг хийж чадна гэвэл өрөөсгөл. Мөн үүнтэй адил зөвхөн залуучууд гарч ирснээр улс орноо өөрчилнө гэж байхгүй. Ахмадуудын туршлага, дунд үеийнхний ачаа үүрэх чадвар, залуучуудын шинэ санал, санаачлага нийлж байж үр дүнд хүрнэ. Энэ бол нийгмийн шаардлага юм. Үүний тулд залуучуудаа ч улс төрд орох боломжийг олгож, үүрэг хариуцлагыг оноох хэрэгтэй. Ингэж байж засч сайжрах болно.

Монгол Улс хөгжих хувь заяатай орон. Үүний тулд аль нам төр барьж байгаагаас үл хамаараад залуусаа өндөр боловсролтой болгох тал дээр анхаарч гадаад улс орнууд руу явуулах хэрэгтэй. Мэдлэг боловсролоор оюунаа тэтгэсэн хүн аливааг хэдэн талаас нь, өргөн хүрээтэй харах үнэт зүйлтэй болно. Манайд ийм л боловсон хүчин хэрэгтэй. Лидерүүд ч өөрийнхөөрөө байх цаг болсон. Хэдий болтол сонгуулиас сонгуулийн хооронд худал амлаж, хуурч явах билээ. Бодит байдлыг ярьж, үнэн зөвийг зоригтой хэлж, зөв тийш уриалж, олон улсад Монголоо аваад гарчих манлайлагч дутагдаад байх шиг.

Эдийн засаг муугаас гадна зөв засаглалын хомсдолын асуудал байна. Яг үнэндээ хоёр намын харалган бодлого эдийн засгийг туйлдуулсан гэж хэлж болно. Улс төрийн намын санхүүжилтийг ил болгохгүй болохоор бизнесмэнүүдээсээ мөнгө авч, хариуд нь албан тушаал бэлэглэж байна. Энэ байдал өнөөгийн улс төрийн гажуудал юм. Тогтолцооны энэ гажуудлаа өөрчлөхгүй бол томоохон хэмжээний өөрчлөлт авчирч чадахгүй.

Улс төрийн намын гишүүнчлэлийг болих хэрэгтэй. Залуус зөв бодлогын төлөө нам хамаарахгүй ажиллаж чадна гэдгээ одооноос ярьж ойлголцож байх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол олон жил улс төрд явсан улстөрчдөөс ялгагдах зүйлгүй болно. Тэднээс 10-20 насаар дүү боловч арга барил үзэл баримтлал нь ижил, ямар ч хамаагүй аргаар эрх мэдэлд хүрэх дуртай зангиа зүүсэн зальтай залуу байж болохгүй. Үүний хохирогч нь ард иргэд төдийгүй тэр оройд суугаа дарга өөрөө ч байна. Шинийг дэмжих, өөрчлөлтийг дэмжих хүсэл зүтгэлтэй тэр хүн ч залуу хүн. Насаар нь бие биенээ ялгаад эхэлвэл бас л нэг үзэн ядалтыг бий болгоно. Тэгэхээр Монголын улс төрд хүн чанар дутагдаж байна. Үүнийг өөрчлөх хэцүү байх. Гэхдээ хүний итгэлийг авч дээшээ гарчихаад улс орноо хөгжүүлэхээс илүү хувийн эрх ашгаа бодох нь буруу юм. Манай улстөрчид анх гарч ирэхдээ ярьж амлаж байсан шигээ л байх хэрэгтэй. Монголын улс төр жинхэнэ хүн чанар, мөн чанартай манлайлагчаар цангаж, өлсөж байна. Гэхдээ өнөөдрөөс илүү сайхан маргааш бий гэдэгт би итгэж байгаа.

Блиц:

МЭРГЭЖИЛ:

Улс төр судлаач, Эрх зүйч, Хүний нөөцийн удирдлага

Эрдмийн зэрэг цол: Улс төрийн шинжлэх ухааны докторант, Эрх зүйн магистр, Хүний нөөцийн удирдлагын мэргэжлийн зэрэг.

АЖЛЫН ТУРШЛАГА:

2003 оны арваннэгдүгээр сараас Соросын Сангийн “Мэтгэлцээн хөтөлбөр” Нээлттэй мэтгэлцээний холбооны гүйцэтгэх захирал

2004 оны арванхоёрдугаар сараас “Ньюком” группын Иргэний агаарын тээврийн төсөлд Олон нийттэй харилцах мэргэжилтэн

2006 онд Удирдлагын академийн багш

2006 оны гуравдугаар сараас “Ньюком” группын охин компани Мобиком корпорацийн Төлөвлөлт судалгаа, олон нийттэй харилцах мэргэжилтэн

2012-2016 онд Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан.

Монголын хүний нөөцийн академийн үүсгэн байгуулагч

ТӨГССӨН СУРГУУЛЬ:

1989-1999 он Ерөнхий боловсролын “Ирээдүй” цогцолбор сургууль

1999-2003 он МУИС-ийн Нийгмийн Шинжлэх ухааны сургууль Улс төр судлалын тэнхим

2004-2006 он Удирдлагын академийн нийгмийн удирдлагын сургууль

2005 он Санхүү Эдийн засгийн дээд сургуулийн Удирдах ажилтны MBA хөтөлбөр

2011 он Жорж Масоны их сургуулийн Хүний нөөцийн Удирдлагын мэргэжлийн зэрэг( PHR)

2010-2012 он  АНУ-ын Индианагийн Их сургуулийн Хуулийн сургуулийг Мастерийн зэрэгтэй төгссөн.

Х.Монголхатан

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин