Мөнхийн фашизм

 

1942 онд арван настайдаа би мужийн Италийн залуу фашистуудын сайн дурын атлаа залуусын заавал хамрагдах учиртай Люди Юувенилс гэх тэмцээнд оролцож түрүүлэв. “Муссолинигийн яруу алдар, улс эх орныхоо төлөө амиа өгөх ёстой юу?” сэдвийн хүрээнд илтгэх чадвараа сорилоо. Би ч ухаалаг хүү байсан тул энэ асуултад “тийм” гэж хариулсан билээ.

Өөр хоорондоо дайтах СС, фашистууд, бүгд найрамдахчууд болон партизануудын дунд хүүхэд ахуй насныхаа хоёр жилийг өнгөрөөсний хувьд исгэрэн ирэх сумнаас зайлж сурсан бөгөөд энэ нь ч сайн хичээл болсон юм.

1945 оны 4 дүгээр сард партизанууд Миланыг эзлэв. Үүнээс хоёр хоногийн дараа тэд манай жижиг тосгонд баяр хөөр дагуулан ирэв. Тосгоны талбай туг далбаагаа намируулсан, дуулж хуурдсан иргэдээр дүүрч партизаны хөдөлгөөний толгойлогч Мимогийн нэр тэр хавиар нэг хадна. Италийн Карабиньери[1] буюу зэвсэгт цагдаагийн маршал[2] тэрээр Муссолиниг залгамжлагч генерал Бадоглиог дэмжигчидтэй нэгдэж фашистуудтын үлдсэн хэсэгтэй хийсэн тулалдаанд нэг хөлөө алдсан нэгэн юм. Мимо тосгоны захиргааны байрны тагтан дээр гарч хуран цугласан ард олныг аядахыг хүсч нэг гараараа даллана. Мимо цонхигор, суга таягтай болох нь харагдана. Балчир нас минь Муссолинигийн түүхэн илтгэлүүдийг сонсч, тэдгээрийг хамгийн чухал гэсэн хэсгийг сургуульдаа цээжилж өнгөрсөн тул Мимогийн ярихыг тэсч ядан хүлээж байв. Тэр даруй л цугласан олныг анир чимээгүй нөмрөв. Мимо бүдэг бадаг сөөнгө хоолойгоор ярьж эхэллээ. Тэр “Иргэдээ, анд нөхөд өө! Асар их золиос гаргасны эцэст бид энд зогсч байна. Эрх чөлөөний төлөө амиа өгсөн баатруудын алдар мандтугай” гэснээс өөр зүйл хэлсэнгүй. Хурсан ард шуугилдаж партизанууд баярын сум тавив. Хүүхдүүд бид ховор нандин зүйлд тооцогдох сумны хонгиог цуглуулахаар гүйлдэв. Тэгэхэд л би үг хэлэх эрх чөлөө гэдэг зүйл бол хоосон ярианаас өөр болохыг ойлгосон юм.

Үүнээс хэд хоногийн дараа би анх удаа Америк цэргүүдтэй уулзаж үзэв. Тэд харин хар арьстнууд байсан юм. Анх танилцсан Янк болох Иосеф гэх хар арьст цэрэг намайг Дик Трейси, Лил Абнерын гайхамшигт ертөнцтэй танилцуулсан билээ. Иосефын зурагт номны эрээн мяраан өнгө, сайхан үнэр одоо хүртэл сэтгэлд тод байна.

Янкуудын нэг (хошууч эсвэл ахмад Мадди) ангийн маань 2 охиныд уригджээ. Ахмад Маддитай эдлэн дотор францаар ярих гэж оролдох эмэгтэйчүүдээр хүрээлүүлээд байхад нь би танилцаж билээ. Ахмад ч францаар бага сага ярина. Америк чөлөөлөгчдийн талаарх миний анхны төсөөлөл төдий тооны цонхигор “хар цамцтанууд”-ыг харсны дараа буюу шаргал ногоон дүрэмт хувцастай “Баярлалаа хатагтай би ч гэсэн оргилуун дарсанд дуртай” хэмээн францаар хэлэх соёлтой хар арьстан болов. Оргилуун дарснаас амсуулаагүй ч ахмад Мадди Вриглейс Спийрмент хэмээх гаатай бохь өгснийг анх удаа зажилж үзсэн юм. Одоо эргээд санахад өдөржин зажилж шөнө нь аягатай усанд хийж дэвтээн маргааш нь дахиад л зажилдаг байж билээ.

Тавдугаар сард дайн дуусав. Энх тайван гээч зүйл надад сонин мэдрэмж төрүүлэв. Залуу итали хүний хувьд эцэс төгсгөлгүй дайн бол ердийн амьдрал хэмээн өмнө нь боддог байв. Дайны дараахан партизаны хөдөлгөөн Итали төдийгүй Европыг бүхэлд нь хамарсан үзэгдэл байсныг мэдэж авав. Энэ хугацаанд сүлжээ[3], Маки[4], нууц арми, Улаан Оркестр[5], Варшавын еврей хороолол зэрэг шинэ нэр томъёогоор  үгсийн сангаа баяжуулав. Үүнтэй давхцан еврейчүүдийг дайны үеэр хомроглон устгасан явдлын[6] талаарх зургийг үзээд “холокост” гэж юу болохыг энэ үгийг утгыг мэдэхээс өмнө ойлгосон юм. Тэгэхэд л биднийг юунаас чөлөөлсөн болохыг ухаарсан билээ.

Өдгөө миний эх оронд партизаны хөдөлгөөн дайны үр дүнд бодитоор нөлөөлсөн эсэхэд эргэлзэгсэд бий болжээ. Харин миний үед ингэж асуух нь утгагүй зүйл байв. Учир нь бид партизаны хөдөлгөөний ач холбогдлыг сэтгэл зүй болоод ёс суртахууны хувьд шууд л ойлгодог байсан. Бидний хувьд партизаны хөдөлгөөн бол европчууд чөлөөлөгдөхөө хүлээж гар хумхин суугаагүйг илтгэх бахархал юм. Харин эрх чөлөөний минь төлөө цус асгаруулан тулалдах америк цэргийн хувьд энэ бол галын шугамын ард европчууд тавьсан “өр”-өө урьдчилан барагдуулж буйн илэрхийлэл байсан билээ.

Өдгөө миний эх оронд партизаны хөдөлгөөний тухай домог мэт яриаг коммунистуудын зохиосон зүйл гэх болжээ. Коммунистууд голлох үүрэг гүйцэтгэсэндээ дулдуйдан энэхүү хөдөлгөөнийг өмчлөхийг хүсдэг ч өөр чиг баримжаатай партизанууд ч энэ дунд байсан юм. Хүүхэд байхдаа өрөөнийхөө цонхыг хаан партизануудад хандсан Лондонгийн дуу хоолой радиогийн нэвтрүүлгийг алдалгүй чих тавин сонсч шөнийг өнгөрүүлдэг байсан, би. Тэр үеийн радиогийн нэвтрүүлэг яруу сайхан бас оньсого мэт нууцлаг. Ихэнхи нэвтрүүлэг Франчид хандсан байдаг байв. Хэн нэгэн надад Франчиг умард Италийн хамгийн хүчирхэг нууц бүлгэмийн толгойлогч, домогт эр болохыг шивнэн хэлж байсан юм. Ингээд Франчи миний баатар болж хувирав. Франчи буюу Эдгардо Сонъо бол хаант засгийн дэмжигчдийн нэг байсны хувьд коммунизмыг жигшин зэвүүцэгч байв. Тэрбээр дайны дараа хэт барууныг баримтлагч бүлэглэлүүдтэй нэгдэж төрийн эргэлт хийхийг завдсан хэрэгт холбогдон яллагдсан. Гэвч энэ бүхэн хэнд хамаатай юм! Сонъо хүүхэд насны минь мөрөөдлийн баатар хэвээр үлдсэн. Дарангуйлалтай тэмцэх нь хүн бүхний үйл хэрэг байсан юм!

Эдүгээ миний эх оронд Чөлөөлөх дайныг улс орныг хагалан бутаргасан он жилүүд мэтээр ойлгуулж “үндэсний эвлэрэл” хэрэгтэй гэх нь олширчээ. Тэртээх аймшигт он жилүүдийн тухай дурсамжийг оюун санааныхаа мухарт хаяж мартагнахыг тэд ятгах боллоо. Гэвч өнгөрснөө мартах нь сайн зүйл авчрахгүй. Хэрэв эвлэрэл буюу мартагнах гэдэг нь зөв гэж үзсэн зүйлийнхээ төлөө тэмцсэн хүн бүрт хүндэтгэлтэй хандах явдал юм бол уучлах нь мартахын нэр биш юм. Адольф Аихманн зорилгоо зөв гэж үзэж байсан гэж хэлж болох ч хийсэн зүйлийг нь давтуулах хүсэлтэй хүн үгүй билээ. Бид энд болсон зүйлийг эргэн дурсах гэж, “Тэд”-ний хийсэн зүйлийг давтаж болохгүйг сануулах гэж үүнийг нуршиж байгаа юм.

Харин “Тэд” гэж яг хэнийг хэлээд байна вэ?

Хэрэв бид Дэлхийн хоёрдугаар дайны өмнө Европт засгийн эрх барьж байсан тоталитар төр засгийг эргэн санавал ийм төр түүхийн өөр нөхцөл байдалд засгийн эрхэнд гарахгүй гэдгийг төвөггүй хэлж чадна. Хэрэв Муссолинигийн фашизмыг харизматик удирдагчийн үзэл санаа, корпоратизм, Ромын эзэнт гүрний түүхэн хувь заяа, газар нутгаа тэлэх гэсэн санаархал, ужгирсан үндэсний үзэл, улсаараа аялдан дагах “хар цамцатнууд”-ын туйлын зорилго, парламентын засаглал бүхий ардчиллыг үгүйсгэх, антисемитизм буюу еврей үндэстнийг үзэн ядах үзлээр тодорхойлбол дайны дараах фашист намаас гаралтай Италийн Аллиенза Националег өмнөх үеийн фашизмтай харьцуулахын аргагүй ялгаатай юм. Үүнтэй нэгэн адилаар Европын зарим орнууд, түүний дотор ОХУ-д нацист хөдөлгөөн гарах болсон нь санааг минь зовоож байгаа ч нацизм мөн чанараараа үндэсний хэмжээний хөдөлгөөн болж чадахгүй.

Улс төрийн дэглэмийг нурааж, аливаа идеологи буюу үзэл санааг шүүмжилж түүнээс татгалзаж болох ч төр засаг, идеологийн цаана төрөлхийн араншин, ойлгохын аргагүй хүсэл тэмүүлэл бүхий тогтсон сэтгэлгээ, мэдрэмж, уламжлал ямагт нуугдаж байдаг.

Ионеско “үгнээс бусад нь хэрэггүй яриа” хэмээн нэгэнтээ сургажээ. Үг яриа бол бидний сэтгэл санааны байдлыг илтгэх толь юм. Иймд партизаны хөдөлгөөн төдийгүй Дэлхийн хоёрдугаар дайныг яагаад фашизмын эсрэг тэмцэл гэж ойлгодгийг тунгааж авч үзэх нь зүйтэй. Хэрэв Э.Хэмингуэйн “Хэнийг дуудаж хонх цохив” зохиолыг дахин уншвал гол дүр Роберт Жордан дайснууд буюу Испанийн Фалангистуудыг[7] фашист хэмээн тодорхойлдог. АНУ-ын Ерөнхийлөгч Ф.Рузвельт “Америкийн ард түмэн, тэдний холбоотнуудын ялалт бол фашизм, түүний ард байгаа дарангуйлагчдыг дарсан ялалт” хэмээн зарлаж байв.

Испанийн дайнд оролцсон америкчуудыг Дэлхийн хоёрдугаар дайны үеэр “цагаа олоогүй анти-фашистууд” гэдэг байж. Гитлерийн эсрэг хийсэн тэмцэл бол америкчуудын ёс суртахууны хувьд хүлээсэн үүрэг харин үүнээс арваад жилийн өмнө Испанийн Франкогийн эсрэг тэмцэл бол коммунистууд болон зүүнтнүүдээр өдөөгдсөн учир утга учиргүй зүйл мэт санагддаг байснаас ийн нэрийдэх болжээ. Дайнаас хойш 30 жил өнгөрсөн ч тамхи татахыг нь хориглосон цагдааг америкийн радикал үзэлтнүүд яагаад “фашист гахай” гэж хэлэв? Тэд яагаад “Кагүлард гахай”, Фалангист гахай, Усташ гахай, Кислин гахай эсвэл, Нацист гахай гээгүй юм?

Гитлерийн “Миний тэмцэл” бол бүрэн гүйцэд боловсруулсан улс төрийн мөрийн хөтөлбөр мөн. Нацизм нь арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурах, шалгарсан Ари үндэстний үзэл, ёс бус урлаг буюу “герман” гэх тодотголтойгоос бусдыг хахин хавчих, хориглох хандлага, “Уберменш” буюу шилмэл хүн, хүнийг хөдөлгөгч нь эрх мэдлийн төлөөх тэчъяадал дээр тогтдог гэх олон үзлийн нэгдэл юм. Нацизм нь Христийн шашныг эсэргүүцэгч нео-паганист үзэл байсан бол Сталины диалектик материализм нь илэрхий материалист, шашингүй шинж чанартай байв. Тоталитар гэж хүний бүхий л үйлдлийг төр хянадаг дэглэмийг хэлэх аваас нацизм болоод сталинизм нь чухамдаа ийм дэглэм юм.

Италийн фашизм дарангуйлал байсан ч бүхэлдээ тоталитар байгаагүй. Төр засаг нь энэрэнгүйдээ биш үзэл санааныхаа хувьд сул дорой тул тоталитари дэглэм болж төлөвшиж чадаагүй юм. Олон нийтийн дунд түгээмэл дэлгэрсэн ойлголтыг бодвол Италийн фашизмд онцгойрох философи гэж үгүй. Трекканы тайлбар тольд фашизмын тухай оруулсан Муссолинигийн нийтлэл Жиованни Жентилийн дэвшүүлсэн санаанд суурилсан байв. Үнэндээ энэ нь абсолют бөгөөд ёс зүйт төрийн тухай хожуу үеийн Гегелийн үзлийг агуулж байсан ч Муссолини үүнийгээ ч бүрэн хэрэгжүүлж чадаагүй билээ.

Муссолинид баримталдаг философи гэж байсангүй гагцхүү хий хоосон сайхан ярианаас цаашгүй нэгэн л байсан юм. Цуутай замналаа түрэмгий шашингүй үзэлтнээс эхэлсэн тэрээр хожим Ромын паптай гэрээ байгуулж бүр фашист тугаа хамба ламтнуудаар адислуулж амжсан юм. Харин шашингүй үзэлтэн байхдаа тэр бурхан байдаггүйг өөрийн биеэр нотлохын тулд Бурханд хандаж, даруй гарч ирэхийг хүссэн гэх цуу яриа бий. Хожим Муссолини илтгэлдээ Бурхны нэрийг дурдах нь бүү хэл “Бурхны илгээлт” гэж хэлүүлэхдээ огтхон ч дургүйцдэггүй нэгэн болон хувирсан юм.

Италийн фашизм бол Европын нэг улсыг бүрэн эрхшээлдээ оруулсан барууныг баримтлагч дарангуйллын анхны тогтолцоо байсан бөгөөд ижил төстэй хожмын хөдөлгөөнүүд бүгд Муссолингийн байгуулсан дэглэмээс санаа авсан билээ. Цэргийн хэргийг дээдлэн шүтэх, үлгэр домог бий болгох, тэр бүү хэл Армани, Бенеттон, Версачигийн зүүдэнд ч оромгүй гоёмсог хувцасны хэв загвар, ёс жаягийг өөрийн “хар цамц”-аар бий болгосон билээ, тэр. 30-аад оны үед л Мослейгээр[8] дамжуулж Их Британи, Латви, Эстон, Литва, Польш, Унгар, Румын, Болгар, Грек, Югослав, Испани, Португал, Норвеги тэр бүү хэл Өмнөд Америкт фашист хөдөлгөөнүүд үүссэн. Ийм маягаар Италийн фашизм сонирхолтой нийгмийн шинэчлэлийг хэрэгжүүлж байгаа, коммунизмыг бодвол аядуу хувилбар юм гэсэн ойлголтыг европын удирдагчдад төрүүлж чадсан.

Тоталитар дэглэмийн төрөл бүрийн хэлбэрийг тодорхойлохдоо фашизм хэмээх үгийг төлөөлүүлэн хэрэглэх болсныг түүхийн үүднээс тайлбарлах нь учир дутагдалтай. Фашизм мөн чанараараа тоталитар дэглэмийн бүрдэл хэсгүүдийг агуулдгаас болж ингэж нэрийдсэн гэж ойлгож болохгүй. Эсрэгээрээ фашизмд мөн чанар гэдэг зүйл байдаггүй. Фашизм бол улс төр, философийн янз бүрийн үзэл санааны зөрчилдөөн бүхий тоталитар дэглэмийн ойлгоход бэрх жонхуу юм. Хаант засгийг хувьсгалтай, Хааны армийг Муссолонигийн зэвсэгт цагдаатай, Сүм буюу Христийн шашны эрх дархыг хүчирхийллийг магтан дуулах нийтийн боловсролтой, чөлөөт зах зээлийг төрийн хэмжээлшгүй эрх мэдэлтэй нэгтгэсэн тоталитар дэглэм хүний ой тоонд багтана гэж үү? Италийн фашист нам хэв журам тогтоох хувьсгалт үзэл санааг бий болголоо хэмээн өөрсдийгөө дөвийлгөн гарч ирсэн боловч хувьсгалын эсрэг хувьсгал гарахыг хүлээж байсан хамгийн хуучинсаг үзэлт газрын эздээс санхүүжиж байсан юм. Фашизм эхэндээ бүгд найрамдах үзэл баримтлалтай байв. Тэд 20 жилийн турш хааны гэр бүлд үнэнчээ илэрхийлж, хааныг дэвшүүлэн бүр эзэн хаанд өргөмжлөхийг Дюче[9] санал болгож байсан удаатай. Гэвч хаан Муссолиниг 1943 онд зайлуулсны дараа фашист нам хоёр сарын дараа Германы дэмжлэгтэйгээр дахин сэргэж “социал” бүгд найрамдахчууд гэх хэлбэрээр өндийж хувьсгалт үзэл санаагаа Якобины[10] үзлээр баяжуулж дахин төрөв.

Нацистууд цор ганц барилгын архитектор, цор ганц урлагийн төрлийг хүлээн зөвшөөрч бусдыг нь хориглоно. Тэд Алберт Шпеерийг архитектороороо сонгосон бол Мийс фан дер Рохед орон зай үлдэхгүй. Үүний нэгэн адилаар Сталины ЗХУ-д Ламаркт орон зай байхаас Дарвинд багтаж шингэх зай байхгүй юм. Италид фашист архитекторууд мэдээж хэрэг байсан боловч Гропиусын орчин цагийн рационалист урсгалаас сэдэвлэн барьсан барилгууд олон байлаа.

Соёлын хэм хэмжээг тогтоох фашист Жданов гэж байсангүй. Италид урлагийн салбарынханд олгодог хоёр том шагнал бий. Премио Кремона нь урлагийг суртал ухуулга болгон ашиглагч, ямар ч боловсролгүй фашист нэгэн болох Роберто Фариначчигийн мэдэлд байв. Харин Премио Бергамог боловсролтой бөгөөд харьцангуй хүлцэнгүй фашист Жизеппе Боттай удирдана. Тэрээр урлагийн тухай ойлголтыг урлаг гэх утгаар нь хамгаалахын зэрэгцээ коммунист гэх нэрийдлээр Германд хориглогдсон авангард урлагийн төрлийг хамгаалдаг байлаа.

Герман, Орост амьдарч байсан бол цаазын тавцанд очих байсан Д’Аннунцио гэгч нь Италийн үндэсний яруу найрагч байв. Тэрбээр үндэсний үзэл, баатарлаг үйлсийг магтан дуулснаараа Төрийн туульч хэмээх эрхэм алдарт хүрсэн юм. Харин түүний сургаал номлол 19 дүгээр зууны төгсгөл үеийн Францын ёс суртахууны доройтлын үеийн бүтээлээс нэлээд санаа авсан байдаг билээ.

 Футуризмаар жишээ татъя. Урлагийн энэхүү төрлийг экспрессионизм, кубизм, сюрреализмтай нэгэн адил “энтартете кунст” буюу хориотой урлагийн төрөлд багтаж байсан гэж бодож магадгүй. Гэвч Италийн эхэн үеийн футуристууд үндэсний үзэлтнүүд байсан. Тэд гоо зүйн шалтгаанаар Италийг Дэлхийн нэгдүгээр дайнд оролцохыг дэмжиж байв. Тэд залуу насыг тахин шүтэх фашист үзэлтэй ямар нэгэн байдлаар холбогдох хурд, хүчирхийлэл, эрсдлийг магтан дуулна. Фашизм өөрсдийгөө Ромын эзэнт гүрнээр тодорхойлохын зэрэгцээ ардын уламжлалаа сэргээхийг оролдоно. Гэсэн хэдий ч автомашиныг “Самотрасын ялалт” [11] баримлаас илүү үзэсгэлэнтэйд тооцдог Маринетти[12] хүртэл Италийн академийн гишүүнээр томилогдож дөнгөсөн юм. Коммунист намын ирээдүйн олон партизан, сэхээтнүүдийг шинэ фашист соёлын өлгий гэгдэх ГУФ[13] буюу фашист оюутнуудын холбоо хүмүүжүүлсэн. Эдгээр холбоод нь шинэ үзэл санааг хэлэлцэх чөлөөт талбар болон хувирсан юм. Нам радикал үзэл баримтлалыг хүлээн зөвшөөрч байсан хэрэг биш ийм үзлийг хяналтдаа байлгаж чадах оюуны чадавхитай хүн цөөн байсанд учир оршино.

Энэхүү хорин жилийн хугацаанд Монтале [14] болон Эрметичи[15] бүлэгтэй холбоотой зохиолчдын найраглал нь Итали дахь улс төрийн дэглэмд үзүүлсэн хариу үйлдэл бөгөөд тэд өөрсдийн эсэргүүцлээ яруу найргийн аргаар илэрхийлэх эрхтэй үлдсэн билээ. Эрметичи бюу герменевтик урсгалын найрагчдын бичлэгийн онцлог өөдрөг үзэл, баатарлаг явдлыг тахин шүтэх фашист хэв маягийн эсрэг зүйл байлаа. Төр засгийн зүгээс энэхүү жижиг эсэргүүцлийг үл тоомсорлоно. Учир нь фашистууд эдгээр найрагчдын нууцлаг үг хэллэгийг тоодоггүй байсан билээ.

Энэ бүгд фашистуудыг хүлцэнгүй, бүгдийн тэвчдэг гэсэн үг биш ээ: Грамши амьсгал хураатлаа шоронд хоригдсон, сөрөг хүчний удирдагч Жиакомо Маттеотти[16] болон ах дүү Росселли[17] алуулсан, чөлөөт хэвлэл устсан, үйлдвэрчний эвлэл татан буугдсан, улс төрийн тэрс үзэлтнүүд алс холын арал руу цөлөгдсөн гэх мэт өч төчнөөн жишээ бий. Хууль тогтоох засаглал нэр төдий зүйл болон хувирч шүүх болон хэвлэл мэдээллийг гартаа оруулсан гүйцэтгэх засаглал хууль, тэдгээрийн дотор үндэс угсаагаа хадгалж үлдэх хуулийг (Еврей үндэстнийг хоморголон устгахаас өмнөх Германы бодлогыг дэмжиж буйгаа албан ёсоор илэрхийлэл болгож) дур мэдэн баталж байв.

Миний ярьж буй өөр хоорондоо зөрчилтэй дүр зураг нь бусдын үзэл бодлыг хүлцэж үзсэн хэрэг биш харин улс төр, үзэл суртлын төөрөгдлийн үр дүн гэж хэлж болно. Гэхдээ энэ нь маш гүн гүнзгий төөрөгдөл юм. Фашизм бол үзэл санааны хувьд нэгдмэл ойлголт биш ч түүгээр үүсэх сэтгэл хөдлөл нь хэд хэдэн сурвалжаас эхтэй.

Ийм учраас дараагийн сэдэв рүүгээ оръё. Нацизм бол дахин давтагдашгүй зүйл. Бид Франкогийн радикал Католик фалангизмыг нацизм гэж хэлж болохгүй. Учир нь нацизм нь паган, политейст[18] маягийн боловч Христын шашны эсрэг үзэл юм. Гэхдээ фашизмыг яаж ч нэрлэсэн үндсэн шинж чанараа хадгалж чаддаг онцлогтой.

Өөрөөр хэлбэл, фашист дэглэмийн шинж чанараас нэг, хоёрыг нь салгасан ч  фашист хэвээр л байх тул фашизм хэдийд ч ашиглагдах өргөн агуулгыг хамарсан нэр томъёо болон хувирсан юм. Фашизмаас империализмын тухай ойлголтыг хассан ч Франко, Салазар нар байж л байна. Колоничлолыг аваад хаясан ч Усташечуудын Балканы фашизм байх л болно. Италийн фашизмыг радикал анти-капитализмтай нийлүүлээд үз (чингэх нь Муссолинигийн сонирхлыг огт төрүүлж байсангүй). Чингэвэл Эзра Паунд[19] гарч ирнэ. Фашизмтай келтүүдийн домог болоод Европын уламжлалт оюун санааны хүчний тухай домгийг (албан ёсны фашизмд огт байхгүй ойлголт) нийлүүлбэл хамгийн алдартай фашист оюун санааны удирдагч болох Жүлиүс Эволаг бид олж харах болно.

Хэдийгээр ойлгомж муутай ч “Мөнхийн фашизм” гээч зүйлийн тодорхой хэдэн шинж тэмдгүүдийг жагсааж болно. Эдгээр онцлог өөр хоорондоо зөрчилтэйн дээр дарангуйлал, тахин шүтэх үзлийн тодорхой хэлбэрүүдтэй төстэй байдаг тул системчлэн авч үзэх боломжгүй. Гэхдээ фашизм нь дараах үндсэн шинжтэй.

1. Мөнхийн фашизмын эхний шинж бол уламжлалыг тахин шүтэх явдал. Энэ бол фашизмаас мэдээж хамаагүй өмнө оршсоор ирсэн зүйл. Уламжлалыг шүтэх нь Францын хувьсгалын үрээр бий болсон хувьсгалын эсрэг Католик үзлээс бус эртний Грекийн үед сонгодог рационализмын хариу болон гарч ирсэн үзэл санаа юм. Газар дундын тэнгисийн эрэг дагуух олон шашинт иргэд (Ромын шашин тэднийг баяртайгаар ивээлдээ авсан) хүн төрөлхтний түүхийн эхэн үеэс уламжлагдан ирсэн мэргэн сургаалыг мөрөөдсөөр иржээ. Уламжлалыг тахин шүтэх үзлээр бол энэхүү сургаалуудыг мартагдсан бичиг соёл болох Египетийн иероглиф, Келтийн рун, Азийн нэр нь дуулдаагүй шашны судар бичгүүдэд аль хэдийн бичигдсэн аж.

Энэхүү шинэ соёл бол “үзэл санааны холимог хуурга”[20] юм. Толь бичигт үүнийг “үзэл санаа, үйл ажиллагааны нэгдэл” хэмээн тодорхойлсон байх тул ийм нэгдэл нь үзэл санааны зөрчилдөөнийг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй байдаг. Аливаа санаа бүр чимх ч болов “мэргэн санаа” агуулах бөгөөд энэхүү мэргэн санааны сурвалж мөнөөх л балар эртнээс уламжлагдаж ирсэн сургаал юм. Нэгэнт л өнө эрт цагт сургачихсан тул түүний алдаа, зөрчилтэй маргах нь утгагүй гэж үзнэ. Уршгаар нь мэдлэгээ тэлэх шаардлагагүй болох ба хөгжил дэвшил зогсоно. Үнэнийг нэгэнт аль эрт нэг мөр сургасан, нээчихсэн тул түүний бүдэг бадаг утгыг л дахин дахин тайлж, дагаж мөрдөхөөс өөр сонголт бидэнд үлдэхгүй.

Энэхүү уламжлалт үзэл санааны төлөөлөгчид фашист хөдөлгөөн бүрийн мөрийн хөтөлбөр төдийхнөөс л танигдана. Уламжлал, олон үзэл санааны холимог, нууцлаг бөгөөд ойлгомжгүй байдал нь нацизмыг тэтгэгч амин дэм юм. Италийн шинэ барууны үзэлтнүүдийн төлөөлөл болсон Жүлюс Эвола Артур хааны домгийн нэг хэсгийг “Зион мэргэдийн сургаал”-тай хольчихсон байх жишээтэй. Явцуу сэтгэлгээний хүрээнд хязгаарлагдаагүй гэдгээ нотлохын тулд Италийн баруунтнууд Де Майстр, Гвэнон, Грамшигийн бүтээлийг үзэл санаандаа саяхнаас оруулах болсноос “олон үзэл санааны холимог хуурга” хийжээ гэдэг нь илэрхий харагдана.

Америкийн номын дэлгүүрүүдийн Шинэ эрин гэсэн хэсгээр ороод гарвал миний л мэдэж байгаагаар Гэгээн Августиныг фашист биш гэдгийг мэдэж болно. Харин хаана Гэгээн Августиныг Стөүнхэнжтэй хольж хутгана тэнд мөнхийн фашизмын эхлэл тавигдана.

2. Тэд уламжлалыг шүтэх тул модернизм, дэвшилтэт болгоноос татгалзана. Фашист, нацистууд технологийг шүтдэг бол уламжлалт оюун санааны үнэт зүйлстэй харшилж байна хэмээн уламжлалыг шүтэгчид технологийг үгүйсгэдэг. Нацизм аж үйлдвэрийн ололтоороо бахархах ч тэд модернизмыг зөвхөн “Цус ба газар шороо” (Blut und Boden)-ны тухай ойлголтод суурилсан үзэл санааны нэг хэсэг болохын хувьд л магтдаг. Орчин үеийн ертөнцийг үгүйсгэх нь капиталист маягийн амьдралаас татгалзах маягаар илрэх боловч ерөнхийдөө 1789 оны үзэл санааг (мэдээж бас 1776 он) няцаах тухай асуудал юм. Мөн тэд соён гэгээрэл, Учир шалтгааны эрин үе зэргийг орчин үеийн алдаа завхралын эхлэл хэмээнэ. Энэ утгаараа Мөнхийн фашизмыг иррационализм гэж хэлж болох юм.

3. Иррационализм нь “үйлдэл нь зорилгод хүрэх арга зам бус өөрөө зорилго” гэх үзлээс мөн хамаарна. Ийм учраас гарах үр дагаварын талаар толгой гашилгалгүй шийдэмгий байх учиртай. Тунгаан бодож цаг барах нь сул доройн шинж. Иймээс шүүмжлэлт шинж тэмдэг харагдсан даруй ийм уршигт бодлоос цэрвэх хэрэгтэй гэнэ. Эрдэмтэн судлаачдад үл итгэх нь Мөнхийн фашизмын шинж тэмдэг байсаар ирсэн. Герингийн хэлсэн гэх цуутай үгсээс (Соёлын тухай ярьж эхэлмэгц буу руугаа гараа явуулдаг) авахуулаад “хоцрогдсон сэхээтнүүд”, “өндгөн толгойтнууд”, “хэнд ч хэрэггүй хулчгарууд”, “эсэргүүцүүчүүдийн үүр болсон газар бол их сургууль” гэх мэт илэрхийлэл нь үүний нотолгоо юм. Фашистууд уламжлалт үнэт зүйлсээс урвагчид хэмээн орчин үеийн соёл, либераль сэхээтнүүдийг нүд үзүүрлэнэ.

4. Үзэл санааны ийм бантан ул суурьтай шүүмжлэл хүлээж авах боломжгүй. Шүүмжит хандлага өөр хоорондоо ялгаатай үзэл бодлыг төрүүлдэг бөгөөд ялгарна гэдэг нь модернизмын шинж тэмдэг. Орчин үеийн соёлт ертөнцөд үзэл бодлын зөрөлдөөнийг хөгжих үндэс хэмээн шинжлэх ухааны хүрээлэл сайшаан хүлээж авдаг бол мөнхийн фашизмын хувьд санал зөрөлдөөн урвалтыг илэрхийлнэ.

5. Санал зөрөлдөөн нь мөн олон талт байдал оршин байгааг гэрчилнэ. Мөнхийн фашизм ялгарлаас айх хүний төрөлхийн айдаст дөрөөлж бэхжихийг эрмэлздэг. Фашист хүн, эсвэл дөнгөж үүсч буй фашист хөдөлгөөний хамгийн түрүүнд тулгарах дайсан нь “урилгагүй зочид” юм. Иймээс Мөнхийн фашизм үндсэрхэг үзэл дээр тогтдог.

6. Мөнхийн фашизм хувь хүн, нийгмийн бухимдал дээр дөрөөлнө. Ийм л учраас фашизмын хамгийн гол бай нь бухимдалд автсан нийгмийн дундаж давхарга болдог. Дундчуул эдийн засгийн хямрал, улс төрийн доромжлолд сөхөрч нийгмийн доод давхаргаас ирэх шахалтаас айж амьдарна. Өнөө цагт хөгшин “пролетариуд” жижиг хөрөнгөтнүүд (улс төрийн тавцнаас люмпенчүүд тэр чигтээ шахагдсан байна) болж байгаа үед маргаашийн фашизм шинэ олонхиос дэмжигчдээ бүрдүүлэх юм.

7. Нийгэмд байр сууриа олж чадаагүй хүмүүсийн цорын ганц нийтлэг давуу тал бол унасан газар, угаасан ус нэг байх явдал хэмээн Мөнхийн фашизм сургадаг. Энэ нь үндэсний үзлийн уг сурвалж юм. Үүнээс гадна аливаа үндэстнийг нэгтгэж нэгэн зүгт чиглүүлж чадах зүйл бол дайсан юм. Иймээс Мөнхийн фашизмын сэтгэл зүйг хуйвалдаан тэр дундаа гадаад улсын хуйвалдааны хэнээрхэл байнга эзэмдэж байдаг. Иймээс ч фашистууд өөрсдийгөө дайснуудад бүслэгдсэн ард түмэн гэж үзэх бөгөөд харийнхныг үзэн ядахыг уриалах нь хамгийн хялбар шийдэл гэж үздэг. Гэхдээ “хуйвалдаан” дотроосоо ч байж болно. Гадна дотногүй аль ч талд байдаг тул еврей нар энэхүү үзэн ядалтын бай болох нь түгээмэл. АНУ-д байдаг ийм төрлийн хуйвалдааны хэнээрхлийн нэг жишээ гэвэл Пэт Робертсоны бичсэнДэлхийн шинэ дэг журам гэх бүтээл юм. Гэхдээ иймэрхүү жишээ хаа сайгүй бий.

8. Дайсан биднийг хүч, баялгаараа гутаан доромжилж байна гэж тэд өөрсдийгөө үздэг. Намайг бага байхад италичууд биднийг бодвол англичуудыг хоолондоо цатгалдсан муусайн баячууд хэмээн сургадаг байв. Еврей нар баян, нууц сүлжээгээр дамжуулан бие биедээ тусалдаг учраас дэлхийг эзэлчихсэн гэх яриа ч тэдний амнаас гарна. Гэхдээ л фашистууд дайснаа нухчин дарж чадна гэдэгтээ итгэл төгс байх ёстой. Тэд ярианы гол сэдвийг үргэлж өөрчлөх тул дайсан нэгэн зэрэг дийлдэшгүй хүчтэй мөртлөө арчаагүй дорой нэгэн болж таарна. Иймээс фашист төрд дайсныхаа хүчийг бодитоор үнэлэх чадваргүй тул дайнд ялагдахаас өөр гарцгүй.

9. Мөнхийн фашизм нь амьдралын төлөөх тэмцэл бус тэмцлийн төлөөх амьдрал юм. Иймээс энх тайванч үзэл бол дайсантайгаа наймаалцаж буй хэрэг. Амьдрал мөнхийн дайн учир наймаалцаж таарахгүй. Иймээс фашистууд үргэлж ямар нэг юмнаас эмээж амьдардаг. Бий болгосон дайснаа дарах учиртай тул шийдвэрлэх тулаан хийх шаардлага үүснэ. Энэхүү тулаанаар хэн нь эзэн гэдгээ харуулах учиртай. Дайсан үгүй тул дайн үгүй. Дайн үгүй тул энх тайван тогтохоос өөр гарцгүй. Гэвч энэ нь фашистуудын мөнхийн дайны зарчимтай зөрчилдөнө. Аль ч фашист удирдагч энэхүү зөрчлийг шийдвэрлэж чадаагүй юм.

10. “Элитизм” нь үндсэндээ язгууртны үзэл тул фашистуудын хувьд эсэргүү үзэл мөн. Язгууртан болоод цэргийн язгууртан нь сул дорой нэгнийг дорд үзнэ гэсэн үг. Ийм учраас Мөнхийн фашизм ард түмэн бол шилмэл гэх үзлийг номолно. Иргэн бүр хамгийн шилдэг хүн, намын гишүүн бүр иргэдийн шилмэл нь тул бүх иргэн намын гишүүн болох (ёстой) учиртай. Гэвч борчуудгүйгээр язгууртан орших байх бололцоогүй. Иймээс ч өөрийг нь ардчилсан зарчмаар сонгоогүй тул хүчээр эрх мэдлийг атгандаа оруулснаа ухамсарлах удирдагч өөрхийнх нь эрх мэдэл олон түмний сул дорой байдалд тулгуурлаж байгааг сайн мэднэ. Ард түмэн сул дорой учир тэднийг зөвхөн хүчтэй удирдагч л удирдан залж чадах учиртай. Фашист төр босоо удирдлагатай тул шат шатны дарга даамал бүр захиргаандаа байгаа нэгнээ зүхнэ. Иймээс түмний элитизм улам бэхжиж байдаг.

11. Ийм учраас хүн болгоныг “баатар” болгох суртал ухуулга явагдана. Домогт гардаг баатар эр онцгой нэгэн байдаг бол Мөнхийн фашизмд баатарлаг явдал бол энгийн зүйл. Баатарлаг явдал, эр зоригийг тахин шүтэх нь үхлийг тахин шүтэхтэй шууд холбоотой. Фалангистууд “Viva la Muerte” буюу “Үхэл мандтугай” гэх уриаг зүгээр ч нэг сонгоогүй. Өөр нийгэмд үхэл хүсэх зүйл биш ч түүнийг ирэх цагт нь нэр төртэйгээр нүүр тулах хэрэгтэй гэж үздэг. Хойд насанд итгэгчид үхлийг диваажинд хүрэх зовлонт жим ч гэдэг. Гэтэл Мөнхийн фашист баатар нэр төртэй, баатарлагаар үхэхийг мөрөөддөг. Учир нь баатарлаг амьдралаар амьдарсны шагнал нь нэр төртэй үхэл юм. Фашист баатар үхэхийн төлөө яардаг. Ингэхдээ бусдыг ч үхэл рүү нь түлхэнэ.

12. Мөнхийн дайн, баатарлаг үйлс нь ярвигтай асуудал учир Мөнхийн фашист бухимдлаа эсрэг хүйстэндээ гаргана. Үүний улмаас махизм үүсдэг байна (эмэгтэй хүнийг дорд үзэн сексээс татгалзах, ижил хүйстэн зэрэг хэвийн бус бэлгийн чиг хандлагыг үргэлж буруушаана).

13. Мөнхийн фашизм нь шилмэл популизм-д суурилдаг. Ардчилсан оронд иргэд өөрийн гэсэн эрхтэй ч олонхийн хувьд л нөлөө үзүүлж чадна. Учир нь тэд олонхийн шийдвэрийг дагадаг. Мөнхийн фашизмын хувьд хувь хүн гэж үгүй, ард түмэн гэх цул л бий. Гэвч хүн бүр ижил санаа зорилготой байх боломжгүй тул удирдагч тэдний хүсэл шаардлагыг ойлгож буй дүр эсгэнэ. Эрх мэдлээ төлөөлүүлэх эрхээ алдсан иргэдийн дуу хоолой сураг алдран замхарна. Иймээс удирдагчийн хүссэн үед л ард түмэн гарч ирнэ гэсэн үг. Тиймдээ ч ийм нийгэмд ард түмэн гэдэг ойлголт бол удирдагчийн зохиосон жүжиг болж хувирна. Популизм хийхийн тулд өнөөгийн бидэнд Ром хотын Венецийн Пиацца талбай, эсвэл Нюрнбергийн стадион хэрэггүй. Тодорхой бүлгийн сэтгэл хөдлөлийг зурагт, эсвэл интернетээр ард түмний дуу хоолой энэ байна гэж үзүүлэх өдөр удахгүй ирнэ.

Популизмаас болж Мөнхийн фашизм “ялзарсан” парламентын төрд дургүй байхаас аргагүй. Муссолини Италийн парламентад анх “энэхүү дүлий уйтгартай газрыг би цэргүүдийнхээ хуаран болгож чадах л байсан” гэж хэлж байв Үнэхээр ч тэрбээр удалгүй цэргүүдээ сайн орон байраар хангаж, парламентыг тараасан. Ард түмний дуу хоолойг сонсохгүй байна хэмээн улстөрч хүн парламентат ёс байх ёстой эсэхэд эргэлзэх л юм бол Мөнхийн фашизмын үнэр ханхалж байна гэсэн үг.

14. Мөнхийн фашистуудын ашигладаг үгсийн сан хязгаарлагдмал. Иймдээ ч сэтгэлгээ нь тэр хэрээр хязгаарлагдмал. Нацист, фашистуудын дэглэм доорх бүх л сурах бичиг маш ядмаг үгсийн сан, анхан шатны дүрэмтэй. Үүний зорилго нь нарийн түвэгтэй, шүүмжлэлт сэтгэлгээг хязгаарлах явдал юм. Гэхдээ тэд жирийн ток шоугаар халхавчилж хэл яриагаа яаж ч өөрчилж мэдэх тул сонор сэрэмжтэй байх хэрэгтэй.

1943 оны 7 дугаар сарын 27-ны өглөө радиогоор фашизм нуран унаж, Муссолини баривчлагдсан тухай мэдээг сонсов. Ээж намайг сонинд явуулах үед сонины гарчгууд олон янз байхыг би олж мэдэв. Хамгийн гол нь сонин бүр өөр хоорондоо ялгаатай гарчигтай байхыг анзаарсан юм. Дэлгээтэй олон сониноос нэгийг нь худалдан авч эхний нүүрийг нь дэлгэхэд Христийн ардчилсан нам, Коммунист нам, Социалист нам, Азионы нам, Либераль нам гэх мэт тав, зургаан улс төрийн намын нэр  бичигдсэн байв.

Тэр өдрийг хүртэл улс орон бүрт нэг л нам байдаг, Италид жишээ нь Үндэсний фашист намаас өөр улс төрийн хүчин байхгүй гэж би боддог байсан юм. Гэтэл миний эх оронд ч хэд хэдэн нам байдаг байж таарлаа. Нээрээ л бодоод үзэхэд олон нам нэгэн зэрэг бий болох боломжгүй газар тэд нууц байгууллага хэлбэрээр өмнө нь ажиллаж байсан байж таараа.

Сонины эхний нүүрт дарангуйлал төгсгөл болж, үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх, улс төрийн байгууллага байгуулах зэрэг эрх чөлөө эргэн ирж байгааг тунхагласан байсан юм. Эрх чөлөө, дарангуйлал, чөлөөт байдал гэдэг үгсийг би амьдралдаа анх удаа уншив. Эдгээр шинэ үгсийн ачаар би Өрнөдийн чөлөөт эргэн болж дахин мэндэлсэн юм.

Иймд эдгээр үгс дахин мартагдахаас бид сэрэмжлэх ёстой. Мөнхийн фашизм одоог хүртэл энгийн хэлбэрээр амь бөхтэй оршсоор байна. Хэн нэгэн гарч ирээд “би Освенцимыг дахин нээмээр байна. Италийн хотуудын өргөн чөлөөг хар цамцтнуудаар дүүргэмээр байна” гэвэл фашистууд амархан танигдана. Гэвч ийм хялбар зүйл амьдрал дээр байдаггүй шүү дээ. Мөнхийн фашизм хамгийн энгийн байдлаар зүсээ хувирган, гоёмсог баг зүүн эргэн ирэх боломжтой. Дэлхийн өнцөг булан бүрт өдөр болгон гарч ирэх фашизмын зүсээ хувиргасан хэлбэрүүдийг олж илрүүлэн “энэ бол фашизм!” гэж үнэн төрхийг нь илчлэх нь бидний үүрэг. 1938 оны 11 дүгээр сарын 4-нд Франклин Рузвельт: “хэрэв Америкийн ардчилал иргэдийнхээ сайн сайхны төлөө өдөр шөнөгүй зүтгэхээ больж, хөгжиж, тэр хэрээр өөрчлөгдөж чадахаа боливол манай эх оронд фашизм нүүрлэснийг илтгэнэ” гэж хэлснийг бид эргэн санахад илүүдэхгүй. Эрх чөлөөний төлөөх тэмцэл бол бидний мөнхийн үүрэг билээ.

New York Review of Books, June 22, 1995 Issue

Орчуулсан: Г.Баяр, Б.Идэр

[1] Carabiniery

[2] Maresciallo

[3] Reseau

[4] Maquis. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үеийн Францын орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж байсан партизаны хөдөлгөөн.

[5] Rote Kapelle. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед Берлин хотод үйл ажиллагаа явуулж байна Нацистуудын эсрэг партизаны хөдөлгөөн, Нацист Германд эзлэгдсэн Европ тагнуулын үйл ажиллагаа явуулж байсан ЗХУ-ын тагнуулчдыг нацист Германы сөрөх тагнуулын байгууллага ийн нэрийддэг байжээ.

[6] Holocaust буюу Холокост

[7] 1930 аад онд Испанид үүссэн нэгэн төрөл фашист идеологи

[8] Британийн Фашистуудын холбооны тэргүүн

[9] Латин хэлний дюкс гэх үгнээс гаралтай удирдагч гэсэн утгатай үг. Муссолиниг ийн нэрийддэг байв.

[10] Францын хувьсгалын үеийн хамгийн зартай хувьсгалч бүлэг. Өдгөө хэт зүүнийг баримталгчдын ийн нэрлэх болсон

[11] Ялалтын бурхан Найкыг дүрсэлсэн эртний Грекийн гантиг хөшөө. МЭӨ 2 дугаар зуунд бүтээсэн энэхүү бүтээл нь өдгөө дэлхийн хамгийн алдартай хөшөөний нэгт тооцогддог.

[12] Италийн яруу найрагч, урлагийн онолч, футурист хөдөлгөөнийг үндэслэгч

[13] Gruppi universitari fascisti

[14] Eugenio Montale. Италийн яруу найрагч, зохиолч, орчуулагч. 1975 онд яруу найргийн төрөлд Нобелийн шагнал хүртсэн.

[15] Гермевтик. Яруу найргийн нэгэн хэлбэр.

[16] Giacomo Metteotti. Италийн социалист  улс төрч. Фашист нам сонгуулийг будлиантуулсныг парламентад зарласны төлөө фашистуудад алагдсан

[17] Фашист үзлийг эсрэг тэмцэгч. Францын фашист хөдөлгөөнийхөнд алагдсан.

[18] Олон бурхныг шүтэгч

[19] Америкийн яруу найрагч

[20] синкретист

[21] Байнга ямар нэгэн зүйлд санаа зовох синдром