Т.Чойжилсүрэн: “Гарьд магнай” киноны Дондогдулам хатны дүрдээ их хайртай

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Тогтохын Чойжилсүрэнтэй уулзаж хөөрөлдлөө. Тэрээр “Гарьд магнай” кинон дээр “Миний бөхийг унагасан энэ наадмыг би үзэхгүй ээ” гэж ширэв татдаг Богд хааны хатан, улсын эх дагина Дондогдуламын дүрийг бүтээснийг олон түмэн сайтар мэдэх биз ээ.

-Та зохиолч Б.Шүүдэрцэцэгийн “Хүйлэн огторгуйн заадас” номын баярт ардын уран зохиолч Шагдарын Дулмаа гуайтай оччихсон үг хэлж зогссон доо?

-Дулмаа найрагч бид хоёр үе тэнгийн хоёр. Нас чацуу, бие чацуу. “Оргил” рашаан сувилалд нэг өрөөнд хүртэл хамт амарч байсан.

-Та жүжигчин болсон талаараа яриач. Алтан үеийнхэнтэй нэг үед ажиллаж, дүр бүтээж явсан хүн биз?

-Гурван театр нэг дор байхад яг л алтан үеийнхний дотор бужигнаж явлаа. Би Завхан аймгийн Идэр сумын хүн. Нутагтаа аав ээжийнхээ гар дээр өсөж торниод Идэр сумын сургуульд нэг жил сурчихаад, манайх аймаг шилжихэд Элдэв-Очирын нэрэмжит сургуульд долоодугаар ангиа төгстөл суралцлаа. Тэгтэл аав маань бурхан болоод ээжийгээ тэжээх боллоо. Ээжтэйгээ амьдраад байж байтал аймгийн намын хорооны үзэл суртлын хэлтсийн дарга нагац ах маань “Энэ хоёр хүнийг яадаг шүү юм билээ” гээд аймгийн Эвлэлийн хороонд галч хийлгэх юм боллоо. Том хар пийшингүүдийг галлах гээд чаддаггүй. Нойтон модыг нь ч даахгүй юм. Эвлэлийн хорооны дарга Дашзэгвэ гуай “Энэ хүүхдийг ямар хүн аваад ирсэн юм бэ. Биднийг хөлдөөж алах нь. Болиул” гэснээр халагдлаа.

-Хар нялхаараа амьтан чинь хар бор ажил яаж хийж чадахав дээ?

-Эвлэлийн хороо дуудаж байна гэхээр нь очсон чинь “Бичээч хий” гэж байна. Бичээчийг харин хийчих юм билээ. Бичгийн машиныг нь будаа тоншиж байгаа шувуу шиг хоёр хуруугаараа тоншсоор овоо сурлаа. Сүүлдээ ч цагааширлаа. Би багаасаа л дуу хуурт дуртай, хөлөөв (клуб) рүү л гүйчих гээд байдаг хүүхэд байсан. Аав маань ч сайхан дуулдаг хүн байлаа. Машины бичээч хийж байсан ч чихэнд аймгийн хөлөөв(клуб)-ийн дуу хуур сонсогдоод л байна. Хурлын тогтоол, аливаа бичих юмыг нь дор нь л гаргаад өгчихнө. Тэгж байгаад цэцэрлэгийн багшаар ажиллах юм боллоо. Тэнд ажиллаж байхдаа аймгийн хөлөөвт сайн дураараа гүйсээр байгаад хөгжимчин, дуучин гээд хийхгүй юм байхгүй навсганаад яваад байлаа. Сүүлдээ бүр нугарч ч үзсэн. Хотоос алиа Содном гуай, солгой Баяр гэдэг хүн хоёр очоод нугаралт энэ тэрийг хийлгэдэг байв. Хятад ажилчны хөлөөв, аймгийн хөлөөв хоёр нэгдлээ. Ингэж орон тооны арван хэдэн жүжигчнийх нь нэг болсон доо. Гурван сайхан хүүхдийнхээ аав Ховд аймгийн эмч нөхрөө даган нутагт нь очиж Хөгжимт жүжгийн театрт нь жүжигчнээр ажиллалаа. Миний амьдрал, уран бүтээл Ховдын театртай ингэж салшгүй холбоотой болсон доо. Тэнд 1952-1960 он хүртэл “Урагшлах замд”-ын Тогтохмаа, “Тожоо жолооч”-ийн Бадам, “Учиртай гурван толгой”-д Нансалмаа, Хоролмаа, “Далан худалч” жүжгийн Алимаад гээд гол гол жүжгийн голлох дүрд тоглож, бас дуулна. Ховдын театрт байхад найруулагч Э.Оюун багш очлоо. Дуурийн театр Хятад улс руу аялан тоглох болоод Ховд, Дорнодын театраас хүн шалгаруулж авч явахаар очсон юм билээ.

-Тэгээд Бээжин явав уу?

-Хоёр гурван өдөр шалгаад Тоодог гэдэг бүсгүй бид хоёр үлдлээ. Тэрэнтэйгээ ахин дахин өрсөлдсөөр 1957 онд Хятад явах боллоо. Баян-Өлгийгөөс хоёр гурван бүжигчин явсан. Хятадын долоон хотод дөчин таван хоног тоглолт хийлээ. Норовоо (ардын жүжигчин, алдарт уртын дуучин Норовбанзад) бид хоёр хоор дуунд зэрэгцэн зогсоно. Дуулахдаа би өөрийн эрхгүй хурууг нь өвдтөл атгачихсан байдаг сан. Сүүлд Дагвын Лувсаншарав багш маань “Хөх дээлтэй хөдөөний хоёр юм хоорондоо хэлхэлдчихээд салдаггүй явдаг сан” гэж дурссан удаатай. Хаа ч явсан л хоёулаа явдаг сан. Нямын багш маань (Нямын Цэгмид) биднийг ахалж явж байлаа.

-Хятадад очоод олон сайхан зүйл үзэв үү?

-Бид олон сайхан зүйл үзсээн. Урлагийнхныг энд тэнд явахад сайхнаар хүлээж авдаг нь хүн төрөлхтөний ёс. Тэр үед Хятадын Ерөнхий сайд Жоу Эньлай байсан. Биднийг хүлээж авах үеийн гэрэл зурагт бид хоёрын гар барьж байгаа агшин цааснаа буусан нь гудамжинд хүртэл плакат маягтай наагдсан байлаа. Тэр зургаа олж авах гээд чадаагүй шүү. Одоо архив, музей энэ тэрд байдаг л байх.

-Хотод орж ирээд Драмын театрт жүжигчин болов уу?

-Жаран онд хотод орж ирэхэд Соёлын яамнаас намайг Хүүхэд залуучуудын театрт жүжигчнээр томиллоо. “Өгөр толгой Гүрсэд” Дугарсанжаа багш маань намайг анх хүлээж авсан. Энэ ягаан ордонд Дуурь, Драм, Хүүхэд залуучуудын гурван театр чинь нэг тайзан дээр ээлжилж тоглодог байлаа. Алтан үеийнхэнтэйгээ нэг тоглолтонд орно. Энд би Итгэлт баяны дүрээр мөнхөрсөн ардын жүжигчин Очирбат, Хишигт хоёрын зохиол “Хүү” жүжгийн аравдугаар ангийн охин Норжмаагийн дүрд тоглосон. Мөн “Улаан бүч”, “Ялалтын жигүүр” зэрэг жүжигт тоглож байлаа.

-Таны бүтээсэн “Гарьд магнай” киноны эх дагина Дондогдулам олон түмний сэтгэлд нэлээд хоногшсон дүр шүү?

-Би тэр дүрд тэнцэнэ гэж ердөө бодоогүй. Ж.Бунтар найруулагч “Би ийм кино хийж байгаа. Байдыг Богдоор, чамайг Богдын хатны дүрд авна” гэсэн. Байды гуай бид хоёр “Үүрийн цолмон” кинонд Доной баян, түүний авгай хоёрт тоглосон байсан. Энэ кино Бунтар гуайн бүтээл л дээ. Би Дондогдулам хатны дүрд тоглоно гэдгийг сонсоод эхлээд бүр муужирчих шахсан. Тэгсэн “Олон таван үггүй тогло” л гэсэн. Ардын уран зохиолч Ш.Сүрэнжав, Хишигт нарын зохиол, Бунтар, Чимэддорж нарын найруулсан кинонд наян гурван онд тоглосноос хойш ард түмэн намайг хаа ч явсан л “Богдын хатан, Эх дагина” гэж хүндэлж байдагт баярлаж явдаг даа. Ямар сайндаа рашаан сувилалд сувилуулж байхад нэг хүүхэн намайг дандаа л “Дондогдулам аа, нааш ир, чамд оочер авчихсан” гэх мэтээр дуудна. Сүүлд өрөөнд нь ороод “Намайг битгий тэгж дуудаад бай л даа” гэсэн чинь “Энэ хүмүүс л чамайг Дондогдулам гээд байсан. Жинхэнэ нэр чинь биш киноны дүрийн чинь алдар байсан юм уу” гэж бөөн инээдэм болох вэ дээ. (инээв. сур) Нэг бодлын сайхан л юм. Нэг удаа зам дээр цагаан машин зогсоод хэсэг залуус “Эмээ та Дондогдулам хатан мөн, тийм ээ” гэхээр нь ичээд дуугарч ч чадахгүй толгой дохитол “Бид таныг мөн, биш гэж мөрийцөж байсан юм. Би тэгвэл мөрийгөө авчихлаа” гэж байсан. Жүжигчин хүн чинь дүрээ их судлах ёстой байдаг. Тэгэхэд би Дондогдулам хатны амьдрал ахуйг ер судлаагүй шахуу л тоглочихсон юм билээ. Би хорь шахуу кинонд тоглосон ч энэ дүрдээ их хайртай. Дондогдулам хатан чинь их эрдэмтэй гайхамшигтай хүн байсан юм билээ.

Үргэлжлэлийг энд дарж уншина уу