Өглөө.мн Шинэ өглөө, Шинэ мэдээлэл
УИХ-аас Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийг анхны хэлэлцүүлэгт бэлтгүүлэхээр Төрийн байгуулалтын байнгын хороонд шилжүүлээд байгаа энэ цаг үед “Sky leх” хуулийн фермийн захирал, хуульч Ж.Бат-Амгалантай сонгуулийн хуулийн хүрээнд ярилцлаа.
-Долоо хоногийн өмнө өргөн барьсан Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн төсөл олон нийтийн анхаарлын төвд байна. Та хуульч хүний хувьд сонгуулийн хуулийн төсөлтэй танилцсан гэж бодож байна. Шинэ хуулийн төслийг хэр чамбай болсон гэж үзэж байна вэ?
-УИХ-аар анхны хэлэлцүүлэгт шилжээд байгаа хуулийн төсөл хэлэлцүүлгийн явцад яаж өөрчлөгдөхийг мэдэхгүй. Гэхдээ үндсэн нуруу нь хэвээр батлагдах болов уу. Тэгэхээр энэ төсөлд УИХ-ын 76 тойрог хэвээр байна. Үүнээс 50 нь жижиг тойрогт хуваагдана, үлдсэн 26 нь Монгол Улсыг нэг тойрог болгон оруулж ирж байгаагаараа онцлог. Өмнөх хууль буюу 2016 онд баталсан Р.Бурмаа гишүүний хуулиар УИХ-ын болон орон нутаг, Ерөнхийлөгчийн сонгуулиудыг бүгдийг нь нэгтгээд 2016 оны зургаадугаар сард УИХ-ын сонгуультай нийслэл, аймгийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын сонгуулийг хамтатган зохион байгуулсан. Манай улсын сонгууль хэтэрхий үрэлгэн болдог учраас төсөв хэмнэх гэдэг нэрийдлээр ийнхүү тус тусын онцлогтой сонгуулийг нэг хуулиар зохион байгуулсан. Тухайн үед шууд жижиг 76 тойргоор сонгууль явуулсан бол энэ удаад эрх баригчид гурван тусдаа хуулийн төсөл оруулж ирж байгаа.
-Өмнөх хуулийг тус тусын онцлогтой сонгуулиудыг нэгтгэж, ойлгомжгүй болгосон гэж тайлбарлаж байгаа. Шинэ хуулийн төсөлд мөн ойлгомжгүй зүйл ажиглагдаад байгаа нь улс нэг тойрогт нэр дэвшиг 26 хүний жагсаалт. Үүнийг хэрхэн ойлговол зохих вэ?
-Үнэнийг хэлэхэд улс нэг тойргийн 26 нэр дэвшигчийн асуудал ойлгомжгүй нөхцөл байдал үүсгээд байгаа. Иргэд гэлтгүй зарим УИХ-ын гишүүн ойлгохгүй байгаагаа нуугаагүй. Монгол Улсын Дээд шүүхэд бүртгэлтэй 35 нам үйл ажиллагаа явуулж байна. 35 нам болгон 26 хүн нэр дэвшүүлнэ гэж үзвэл ойролцоогоор 900 гаруй хүн улс нэг тойрогт өрсөлдөх болно. Харин бие даагчид энэ тойрогт өрсөлдөх боломжгүй юм билээ. Гэтэл бидний одоо хүчин төгөлдөр мөрдөж байгаа Үндсэн хууль болон шинэчилсэн нэмэлт, өөрчлөлтөөр сонгуулийг мажоритар тогтолцоогоор явуулна гэж заасан. Энэ бүхнээс харахад 900 хүнээс сонгогчид өөрт таалагдсан 26 хүнийг сонгох учиртай санагдаад байгаа ч ажлын хэсгээс ийм боломж байхгүй гэж тайлбарлаж байна. Санал тоолдог хар машин дээр ч боломж байхгүй гэсэн. 26 хүнийг дугуйлна гэвэл сонгууль явуулах ганц өдөр нь хүрэлцэхгүй гэж тайлбарлаж байна. Тэгэхээр сонгогчид 900 гаруй нэр дэвшигчээс өөрт таалагддаг улстөрчийгөө дугуйлна. Тухайн нэр дэвшигч аль намын улстөрч байхаас хамаараад тэр намын нийт 26 нэр дэвшигчийн саналыг нэгтгэн 26 суудлаас хуваарилах байдлаар хувь тэнцүүлнэ гэж тайлбарласан. Намд хувь тэнцүүлсэн байдлаар суудал хуваарилах зарчим нь өөрөө пропорциональ тогтолцоо. Тиймээс сонгуулийн хууль батлагдлаа гэхэд Үндсэн хуулийн Цэц дээр очоод маргаан үүсгэж болзошгүй. Улс нэг тойрог гэж 26 нэр дэвшигчийг зарлаж байгаа бол Монгол Улсын хэмжээнд хамгийн өндөр санал авсан 26 хүнийг гаргаж ирэх учиртай. Техникийн боломжийг шийдэж болно шүү дээ.
Яг үнэндээ сонгогчид улс нэг тойрогт нэр дэвшигчдээс нэг хүнийг дугуйлаад хамгийн олон санал авсан хүн улс нэг тойргоос гаргаж ирнэ. Дээр нь жижиг тойргоос 50 гишүүнийг сонгоно. Ингээд үзвэл сонгогчид 51 хүнийг УИХ-д сонгож байгаа хэрэг юм. Үлдсэн 25 хүн нь Ц.Нямдорж гуайн хэлдгээр “Оймсонд хавчуулагдсан гишүүд” болно. Үнэхээр хуулийн дагуу цэвэр мажоритараар сонгууль явуулна гэвэл ийм л байдал үүснэ. Өмнө нь бид нам дугуйлж сонгууль хийж байсан. Гэвч Үндсэн хууль дээр маргаан үүссэн. Хэрэв сонгуулийн хууль яг энэ хэвээрээ батлагдвал сонгогчдын санал нам руу нь хувь гүйх байдлаар шилждэг гэсэн утгаараа Үндсэн хууль дээр маргаан үүсээд унаж магадгүй.
-Олон нийтийн зүгээс улс нэг тойрогт анхаараад жижиг 50 тойргийг орхигдуулаад байх шиг. Жижиг 50 тойрогт анхаарах ёстой зүйл байгаа юу?
-2016 оноос хойш хүн амын механик өсөлт нэмэгдсэн. Тэгэхээр 76 тойргийг 50 болгон нэгж тойргийг томсгосноор хүн ам, сонгогчдынх нь тоо нэмэгдэж, нэр дэвшигчээс гарах зардал дагаад өснө. Ийм өрсөлдөөн хэнд давуу байдал үүсгэх вэ гэвэл мөнгөтэй хүмүүст боломж олгоно. Нөгөө талаар шинэ улстөрчдөд боломж олдохгүй. Эндээс ирэх жилийн сонгуулийг цэвэр мөнгөний сонгууль болно гэж дүгнэж болохоор байгаа юм.
-Сонгууль болгоны өмнө хуулийг сайжруулна гэдэг. Гэхдээ таны тайлбарласнаар ойлгомжгүй зүйлс байна. Хуулийг ийм байдлаар өөрчлөх нь хэнд ашигтай вэ?
-Ер нь хуулийн төслүүдийн үзэл баримтлал, судалгаа хийсэн байдалд дандаа ашигтай талуудыг дурддаг. Дээрээс нь өнгөрсөн 2000 оны сонгуулиас хойш эрх баригч намууд дахиж яаж сонгогдох вэ гэдэг дээр анхаарч ирсэн. АН ч тэр, МАН ч тэр өөрт ашигтай хувилбарыг сонгож сонгуулийн хуулиа өөрчилдөг ч сонгуулийн үеэр эсрэгээрээ болдог. Магадгүй ийм тохиолдол давтагдах вий. Учир нь энэ удаагийн сонгуулийн хуулийн төсөл мөнгөний сонгууль болгох хувилбар болох нь харагдаж байгаа. Ийм өрсөлдөөнд мэдлэг боловсролтой залуучууд ялах боломж хумигддаг. Тийм залуус мөнгөгүй байдаг. Үнэхээр улс эх орныхоо төлөө ажиллахыг хүслээ гэхэд мөнгө хэрэг болно. Тэгээд бизнесийнхнээс мөнгө гуйна. Бизнесийнхэн хүнд нэг төгрөг ч үнэгүй өгөхгүй. Эсвэл хууль бус эх үүсвэрээс орж ирсэн санхүүжилт олдоно. Хэрэв сонгуульд ялах юм бол буцаад хөрөнгө оруулсан хүмүүстээ үйлчилж эхэлнэ. Мөнгөний сонгууль гэдэг ийм байдлаар улс төрийг барьцаалагдсан хараат байдалд ороход хүргэдэг.
Гэтэл ардчилал өндөр хөгжсөн Скандинавын орнууд, Баруун Европт мөнгөнөөс хараат байдлыг хангахын тулд төрөөс улс төрийн намын санхүүжилтийг нэмэгдүүлсэн байдаг. Сонгуулийн зардлуудыг нь төрөөс даадаг. Аливаа иргэн нэр дэвшлээ гэхэд сонгуулийн сурталчилгаа, хэвлэл мэдээлэл, уулзалтын зардлуудыг төрөөс мөнгөн бус хэлбэрээр дэмжих хуультай. Тухайн нэр дэвшигчийн нэвтрүүлгүүдийг үнэгүй цацах, уулзалт хийх заалыг нь үнэгүй гаргаж өгөх, сурталчилгааны самбаруудыг үнэгүй ашиглах гээд олон талын дэмжлэг үзүүлдэг. Ийм нөхцөлд нэр дэвшигчид мөнгө хэрэг болохгүй. Харин манайд мөнгөтэй хүмүүсийн хоорондоо өрсөлдөх сонгуулийн хууль оруулж ирж байна. Тэгэхээр наанаа хэчнээн сайн талыг нь тайлбарлаж байгаа ч цаанаа тойргуудыг томсгож байгаа нь гарааны тэгш байдлыг хумьж байгаа хэлбэр гэж харж байна.
Мэдээж сонгууль хүртэл олон зүйл өөрчлөгдөх байх. Гэхдээ л эрх баригч намд ашигтай хувилбар харагдаад байгаа. Эрх баригчдын тооцоолсноор МАН-ын дарга У.Хүрэлсүх гол найдвар нь болох болов уу. Ерөнхий сайдын чансаа хамгийн өндөр байгаа болохоор сонгуулиар ЖДҮ болон бусад асуудалд орооцолдсон олон гишүүнээ чирээд ороод ирнэ гэж үзсэн хэрэг. Нийтдээ санал өгсөн иргэдийн 50 хувь нь Ерөнхий сайдад санал өглөө гэхэд МАН-аас санал аваагүй ч 12 гишүүн дагалдаад ороод ирэх боломжтой гэсэн үг. Яг энэ хувилбараар явбал жижиг намуудад ч боломж болдохгүй.
-Жижиг намууд болон танигдаагүй нэр дэвшигчдэд боломж олгох үүднээс сурталчилгааны хугацааг сунгаж байгаа гэж ажлын хэсгээс тайлбарласан шүү дээ.
-Өмнөх сонгуулийн хуулиар сурталчилгаа хийх хугацааг богиносгочихсон. Одоо бол бага зэрэг сунгасан нь үнэн. Сурталчилгааны хугацаа богино байх тусам тойрогтоо танигдаагүй шинэ хүмүүст эрсдэлтэй байдаг. Миний анхаарч байгаа зүйл бол сурталчилгаа хийх арга зам нь олон улсын жишигт хүрмээр байгаа юм. 2016 оны одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа хууль маань “А” самбар, хэвлэмэл хуудас, веб сайтыг хүртэл зохицуулах гэж хэтэрхий нарийвчилж заасан. Энэ удаад ч ийм төрлийн заалтууд бий. Гэхдээ аль болох олон улсын жишиг рүү явахгүй бол нөгөө л гудамжаар дүүрэн стандартын бус самбарууд тавигдах болно. Мод зангидаад хийчихсэн сурталчилгааны самбаруудыг бид мэднэ шүү дээ. Хэд хоногийн дараа уначихдаг, бусдад аюул учруулж болзошгүй байдал хэвээр үргэлжлэхээр харагдаж байна.
-Сурталчилгааны тухайд сошиал орчны хязгаарлалтын тухай тусгасан байсан. Үнэхээр сошиал дахь хязгаарлалтыг хийх замаар шударга сонгууль явуулах боломжтой юу?
-Энэ хуулийг дагаад олон хуульд нэмэлт өөрчлөлт орно. Тэгэхээр сүүлийн үед нэр хаяггүй хуурамч троллуудын дайралт газар авах болсон. Тэр утгаараа сошиал орчны хязгаарлалтыг зөв гэж харж байгаа. Албан ёсны нэр хаягтай хүмүүст хязгаарлалт хамаагүй. Троллуудын асуудал дахиад л мөнгөтэй холбогддог. Мөнгөтэй нэр дэвшигч олон залуусыг хөлслөөд олон компьютер, олон дугаар аваад хуурамч нэр хаягнаас бусад өрсөлдөгчдөө гүтгэх байдал гарахыг үгүйсгэхгүй. Тиймээс хязгаарлалт байх нь зөв болов уу. Гэхдээ хууль бус үйлдэл хийгээгүй иргэд олон нийтийн үзэл бодлыг хязгаарлаж болохгүй. Манайхан хуулийнхаа зорилгыг сайхан тайлбарлачихаад яг бичихдээ зөрүүлчихдэг тал бий. Тэгэхээр олон нийт Сонгуулийн тухай хуульд анхааралтай хандаж, цаасан дээр хэрхэн буухыг ажиглах хэрэгтэй.
-Сонгуулийн үед маргаан гарч дараагийн сонгууль хүртэл шийдэгдэхгүй сунжрах нь бий. Шинэ хуулийн төсөлд энэ байдлыг хэрхэн тусгасан байна вэ?
-Сонгуулийн маргааныг тухайн сонгуулийн жилдээ шүүхээр түргэн шуурхай шийдэх зохицуулалт оруулсан байна. Гэхдээ л манай улсын хувьд хараат бус шүүхийн ойлголт хэцүү шүү дээ.
-Нэр дэвшигчдээс сэтгэцийн эрүүл мэндийн тодорхойлолт авчрахыг шаардаж байгааг олон нийт янз бүрээр ярьж байна. Ийм төрлийн тодорхойлолт юунд хэрэгтэй вэ?
-Нэр дэвшигчдийн шаардлагыг энэ удаад өндөрсгөсөн байсан. Гэхдээ тодорхойлолтыг ямар ч байдлаар ашиглаж болох юм. Магадгүй арай эрх мэдэлтэй намаас нэр дэвшигч нь өрсөлдөгчөө сэтгэцийн өвчтэй гэж гүтгээд хуурамч нотлох баримт үйлдээд нэрсийн жагсаалтаас хасуулах байдлаар ч ашиглаж болно. Татварын өртэй гэдэг тодорхойлолтыг ч ингэж ашиглаж болно. Аливаа тодорхойлолт төрийн байгууллагаас гарна. Гэтэл төрийн байгууллагын удирдлагууд эрх баригч намын төлөөлөл байдаг. Өмнөх бүх сонгуульд төрийн байгууллага эрх баригчдад үйлчилж ирсэн. Тэгэхээр шалгуур болзлыг өндөрсгөж байгаа нь сайн боловч бусад нэр дэвшигчдийн хүлээс болох вий гэсэн болгоомжлол байна.
-Хэлэлцүүлгийн шатанд өөрчлөгдөх болов уу гэж харж байгаа ямар заалт байна вэ?
-Улс нэг тойргоос нэг хүнийг дугуйлна. 26 хүний санал нам руу шилжинэ гэдэг хувилбар өөрчлөгдөх болов уу. Энэ нь цэвэр мажоритар биш. Хувьчилж байгаа болохоор пропорциональ хувилбар. Тэгэхээр Үндсэн хуулиа зөрчсөн асуудал.
Дахин хэлэхэд, энэ удаагийн сонгуулийн хууль эрх баригчдад ашигтай, мөнгөтэй хүнд зориулсан хууль гэж харж байна. Мөнгөтэй хүмүүс л гарна. Цэвэр хүмүүс буюу ардын хүүхдүүд хэзээ ч сонгогдохгүй. Гэхдээ одоогоор энэ хууль батлагдаагүй байна. Тэгэхээр улс төрийн намууд, сонгуульд нэр дэвшихээр горилж байгаа хүмүүс, олон нийтийн зүгээс үзэл бодлоо илэрхийлэх боломж байгаа. Улс төрчид аль хувилбар надад ашигтай вэ гэдэг талаас нь харна. Жижиг намууд ч өөрт ашигтай хувилбарыг харна. Улс төрийн карьер нь төгсгөл болж байгаа, хууль хяналтын байгууллагаар шалгагдаж байгаа гишүүд ч намынхаа лидерийн саналд хавчуулагдаад орох магадлалтай. Ийм л хуулийг манай УИХ хэлэлцэж байна.
Ярилцсанд баярлалаа.
