Судлаачийн үг: И.В.СТАЛИН. Марксизм ба хэл шинжлэлийн асуудлууд

И.В.Сталины 1950 оны 6 дугаар сарын 20-нд “Правда” сонинд бичсэн “Марксизм ба хэл шинжлэлийн асуудал. Марксизм хэл шинжлэлд хандах нь” хэмээх алдарт өгүүллийг монголчууддаа толилуулж байна. Би Сталиныг магтаад сурталчлаад байгаа юм биш. Энэ өгүүлэлд хэл шинжлэлийн бараг бүх асуудлыг бүхэллэг, цогц систем болгон авч үзсэнд түүний ач холбогдол байдаг юм. Ийм болохоор энэ бүтээлийг өнөө үед ч гэсэн барууны их дээд сургуулиудад үзэж судалдаг. Одоо ч гэсэн хэл шинжлэлийн асуудлыг ингэж цэгц системтэй, өндөр дээд түвшинд нэгтгэн дүгнэсэн ийм бүтээл ховор байдаг. Манай хэл шинжлэл бараг сөнөөд байгаа нь тулгамдсан асуудлыг ийм өндөр түвшинд нэгтгэн дүгнэж чадаагүй байгаатай, мөн ийм оролдлого хийхгүй байгаатай холбоотой. Дашрамд энэ өгүүлэлд “бут авсан” Н.Я.Марр бол орос, зөвлөлтийн нэрт эрдэмтэн байсан агаад Сталин түүнийг нас барснаас 15 жилийн дараа энэхүү шүүмжлэлт өгүүллээ бичсэн юм. Энэ өгүүллийг олон дахин сайтар уншвал манай хэл шинжлэлийн тулгамдсан олон асуудлыг шийдвэрлэх арга замыг олж болно гэж бодож байна. Гагцхүү бид энэ түвшинд хүрч маргаж, сэтгэж, үйлдэж сурах л хэрэгтэй дээ. Сталинд яаж ч хандаж болох боловч түүний энэ бүтээл онолын социологи, хэл шинжлэлийн онолын сонгодог бүтээлд зүй ёсоор ордог гэдгийг би онцлон дурдаж байна.

МАРКСИЗМ БА ХЭЛ ШИНЖЛЭЛИЙН АСУУДЛУУД.
Марксизм хэл шинжлэлд хандах нь.
Манай хэсэг залуу нөхөд надад хандан хэл шинжлэлийн асуудал, ялангуяа марксизм хэл шинжлэлд хэрхэн хандах тухай асуудлаар саналаа хэлэхийг хүссэн юм. Би хэл шинжлэгч биш учраас нөхдүүдийн санааг бүрэн хангах нь юу л бол. Харин хэл шинжлэл хийгээд нийгмийн бусад шинжлэх ухаанд марксизм хэрхэн хандах тухай асуудалд бол би шууд хамаатай. Ийм учраас эдгээр нөхдийн тавьсан хэд хэдэн асуултад хариулахыг би зөвшөөрсөн юм.
Асуулт: Хэл бол суурийн дээр байх давхарга гэдэг нь үнэн үү ?
Хариулт: Үгүй, буруу.
Суурь бол хөгжлийн тухайн шатандаа байгаа нийгмийн эдийн засгийн байгуулал мөн. Харин давхарга бол нийгмийн улс төр, эрх, шашин, уран сайхан хийгээд гүн ухааны үзэл бодол, түүнчлэн эдгээрт тохирсон улс төр, эрхийн болон бусад байгууллагууд мөн.
Аливаа суурь нь өөрийн гэсэн, түүндээ тохирсон давхаргатай байдаг. Феодалын байгууллын суурь өөрийн давхарга, өөрийн гэсэн улс төр, эрхийн хийгээд бусад үзэл бодол, түүндээ нийцсэн байгууллагуудтай, капиталист суурь өөрийн давхаргатай, социалист нь бас л өөрийн гэсэн давхаргатай. Хэрэв суурь өөрчлөгдөж, устах аваас түүнийг дагалдан давхарга ч гэсэн өөрчлөгдөж, устана, хэрэв шинэ суурь төрж байвал түүнийг дагалдан харгалзах давхарга ч гэсэн төрөх болно.
Энэ утгаараа хэл нь давхаргаас уг язгуураараа ялгагдана. Үүний жишээ болгон оросын нийгэм, орос хэлийг авч үзэж болно. Сүүлийн 30 жилийн дотор Орост хуучин, капиталист суурийг устгаж, шинэ, социалист суурийг байгуулсан. Харгалзаад капиталист суурь дээр байсан давхаргыг устгаж, социалист суурь дээр үндэслэсэн шинэ давхаргыг байгуулсан. Улмаар хуучны улс төр, эрхийн болон бусад байгууллагуудыг шинэ, социалист байгууллагуудаар сольсон. Гэтэл энэ бүхэн болсон хэдий ч орос хэл үндсэндээ Октябрийн эргэлтээс өмнө ямар байсан, тэр хэвээрээ үлдсэн.
Энэ үед орос хэлэнд юу өөрчлөгдсөн бэ ?
Орос хэлний үгийн бүрэлдэхүүн тодорхой хэмжээгээр өөрчлөгдсөн, гэхдээ шинэ социалист үйлдвэрлэлийн харилцаа үүссэнтэй холбогдсон, шинэ төр улс, шинэ социалист соёл бий болсонтой холбогдсон, эцэст нь техник, шинжлэх ухааны өсөлттэй холбогдон үүссэн шинэ үг, илэрхийллээр орос хэл ихээхэн баяжсан; шинэ утга санаатай болсон олон үг хийгээд илэрхийллийн утга санаа өөрчлөгдсөн; нэлээд хэмжээний хуучирсан үг толь бичгээс алга болсон.
Харин үгсийн үндсэн сан хийгээд орос хэлний үндсийг бүрдүүлэгч найруулга зүйн байгууламж капиталист суурийг устгасны дараа устгагдаж, толь зүйн шинэ үндсэн сан болон найруулга зүйн шинэ байгууламжаар солигдоогүйгээр үл барам, харин ч урвуугаар ямар нэг онцгой өөрчлөлтгүйгээр бүрэн бүтэн хадгалагдан үлдсэн ба чухамхүү орчин үеийн орос хэлний үндэс болон одоо хадгалагдаж байна.
Цаашаа. Давхарга сууриас төрдөг, гэхдээ энэ нь давхарга зөвхөн суурийг тусгаж, идэвхигүй, төвийг сахисан, түүнчлэн суурийн хувь заяанд, ангиудын хувь заяанд, нийгмийн байгууллын шинж чанарт нөлөөлдөггүй гэсэн хэрэг огт биш. Харин ч урвуугаар давхарга бий болмогцоо асар их идэвхтэй хүчин болдог бөгөөд өөрийн суурийг хэлбэржүүлэх, бэхжүүлэхэд идэвхтэй нөлөөлж, хуучин суурь, хуучин ангийг эцэс болгох, устгахад шинэ байгуулалдаа туслах бүхий л арга хэмжээг авдаг юм.
Үүнээс өөрөөр байж болохгүй юм. Давхаргыг суурь бүтээдэг, давхарга суурьтаа үйлчилж, суурийг хэлбэржиж, бэхжихэд нь туслаж, үеэ өнгөрөөсөн хуучин суурийг давхаргатай нь хамт устгахын төлөө идэвхтэй тэмцдэг болгохын тулд суурь нь давхаргаа бүтээдэг.
Хэрэв давхарга албан ёсны энэ үүргээсээ татгалзах юм бол, хэрэв өөрийн суурийг идэвхитэй хамгаалах байр сууринаас түүнд ялгаваргүй хандах байр сууринд шилжих юм бол, хэрэв бүх ангиудад ав адилхан байр сууринаас хандах юм бол энэ давхарга өөрийн шинж чанарыг алдаж, давхарга байхаа болихсон билээ.
Энэ утгаараа хэл бол давхаргаас уг язгуураараа ялгаатай. Хэл бол аль нэг суурь, тухайн нийгмийн дотоод дахь хуучин, шинэ сууриас бий болоогүй, харин олон зууны туршид нийгмийн түүх хийгээд сууриудын түүхийн бүхий л үйл явцаар бий болсон юм.
Хэлийг ямар нэг анги бүтээгээгүй, харин бүхий л нийгэм, нийгмийн бүхий л ангиуд, олон зуун үеийн хүч чармайлтаар бий болсон. Хэл бол ямар нэг ганц ангийн хэрэгцээг хангах гэж бүтээгдээгүй, харин нийт нийгэм, нийгэм дэх бүх ангийн тулд бүтээгдсэн.
Чухам ийм учраас хэл бол нийгмийн хувьд нэгдмэл, нийгмийн бүх гишүүдийн хувьд нийтлэг, нийт ард түмний хэл байдаг юм. Ийм болохоор хүмүүсийн харилцах хэрэгсэл болсон хэлний албан ёсны роль нь нэг ангийг хохируулан нөгөө ангид үйлчлэх явдал биш, харин нийт нийгэмд үйлчлэх, нийгмийн бүх ангид үйлчлэх явдал мөн. Энэ нь хэл бол хуучин, мөхөж буй байгуулалд ч, шинэ, өндийн босож буй байгуулалд ч, хуучин суурьт ч, шинэ суурьт ч, мөн мөлжигчид ч, мөлжүүлэгчид ч адилхан үйлчилдгээр тайлбарлагдана.
Орос хэл Октябрийн эргэлтээс өмнө оросын капитализм, оросын хөрөнгөтөнд маш сайн үйлчилж байсантайгаа адил одоо ч гэсэн социалист байгуулал, оросын нийгмийн социалист соёлд үйлчилж байгаа нь хэнд ч нууц биш.
Яг ийм зүйлийг хуучин хөрөнгөтний байгуулалд сайтар үйлчилж байсан шигээ эдүгээ шинэ, социалист байгуулалд үйлчилж байгаа украин, белорусс, узбек, казах, грузин, армян, эстон, латви, литов, молдав, татар, азербайжан, башкир, туркмен болон зөвлөлтийн бусад үндэстний хэлний хувьд хэлж болно.
Үүнээс өөрөөр байж болохгүй юм. Хэл бол хүмүүсийн харилцааны зэвсэг байдлаар нийт нийгэмд бүхэлд нь үйлчлэхийн тулд, нийгмийн бүх гишүүдэд нийтлэг байж, нийт нийгэмд нийтлэг байхын тулд, нийгмийн гишүүдэд ангийн ялгаваргүй жигд үйлчлэхийн тулд оршин байдаг, үүний тулд бүтээгдсэн юм.
Хэрэв хэл нийт ард түмний энэ байр сууринаасаа гарах юм бол, хэрэв хэл нийгмийн аль нэг бүлгийг дэмжиж, нийгмийн бусад бүлэгт хохирол учруулах юм бол тэрээр нийгэм дэх хүмүүсийн харилцах хэрэгсэл болох шинж чанараа алдаж, нийгмийн ямар нэг бүлгийн өвөрмөц хэлц (жаргон) болон хувирч, саармагжин, устаж үгүй болохсон билээ.
Энэ утгаараа хэл бол давхаргаас зарчмын хувьд ялгаатай, гэхдээ үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл, тухайлбал, капиталист байгуулалд ч, социалист байгуулалд ч адилхан үйлчилдэг машинаас үл ялгагдана.
Цаашаа. Давхарга бол тухайн эдийн засгийн суурь амьдарч, үйлчилж буй нэг л эрин үеийн бүтээгдэхүүн юм. Ийм учраас давхарга удаан байдаггүй, тэрээр тухайн суурь алга болж устахтай хамт алга болж устана.
Харин хэл бол цуварсан олон эрин үеийн бүтээгдэхүүн бөгөөд энэхүү урт удаан үед хэлбэржиж, баяжиж, хөгжиж, хурцлагдаж байдаг. Ийм учраас хэл бол ямар ч суурь, ямар ч давхаргаас хавьгүй урт амьдардаг. Энэ нь зөвхөн нэг суурь, нэг давхарга төрж, устах төдийгүй, хэд хэдэн суурь хийгээд түүнд тохирох хэд хэдэн давхарга төрж устсан ч түүхэнд тухайн хэл устаж, түүний бүтэц устахад хүрдэггүй, үгсийн шинэ сантай, найруулга зүйн шинэ байгуулалжтай шинэ хэл үүсэхэд хүрдэггүй.
Пушкиныг нас барснаас хойш зуу илүү жил болжээ. Энэ хугацаанд Орост феодалын байгуулал, капиталист байгуулал устаж, шинэ гурав дахь социалист байгуулал үүссэн байна. Хоёр суурь давхаргынхаа хамт устаж, шинэ, социалист суурь давхаргын хамт үүсчээ. Гэхдээ орос хэлийг жишээ болгон авбал цаг хугацааны энэ урт хэрчимд ямар нэг том өөрчлөлтөд орсонгүй, орчин үеийн орос хэл Пушкины хэлнээс бүтцийн хувьд тун бага ялгагдана.
Энэ хугацаанд орос хэлний юу нь өөрчлөгдсөн бэ ?
Энэ хугацаанд орос хэлний үгийн бүтэц ихээхэн нэмэгдсэн; үгийн бүтцээс олон тооны хуучирсан үг хасагдсан; маш олон үгний утга санааны ач холбогдол өөрчлөгдсөн; пушкины үеийн хэлний дүрмийн байгуулалт, үгсийн үндсэн сантай харьцуулахад өнөөгийн дүрмийн байгууламж сайжирсан, гэхдээ л хэл маань бүх зүйл дээр хэвээрээ үлдэж, орчин үеийн орос хэлний гол үндэс болон хадгалагдсан.
Энэ нь ойлгомжтой юм. Үнэн хэрэг дээрээ эргэлт болгоны дараа оршин буй хэлний бүтэц, түүний дүрмийн байгууламж, үгсийн үндсэн санг давхаргад голдуу байдаг шиг устгаж, шинээр солих юунд хэрэгтэй билээ ? “Ус,, “газар”, “уул”, “ой”, “загас”, “хүн”, “явах”, “хийх”, “үйлдвэрлэх”, “худалдах” гэх мэтийг ус, газар, уул биш гэж өөрөөр нэрлэх хэнд хэрэгтэй юм ?
Оршин буй дүрмийн дагуу биш, харин цоо өөр дүрмээр хэлэн дэх үгс, өгүүлбэр дэх үгсийн зохицлыг өөрчлөх нь хэнд хэрэгтэй юм ? Хэлэн дэх ийм эргэлтээс хувьсгал юу хожих юм ?
Түүх бол ямар нэг онцгой шаардлага байхгүй бол ямар нэг гоц гойд юм хийдэггүй. Оршин буй хэл өөрийн бүтцийн хамт үндсэндээ шинэ байгууллын хэрэгцээг бүрэн хангаж чадна гэж нотолсон бол хэлний ийм эргэлт хийх ямар зайлшгүй шаардлага байгаа юм ? гэсэн асуулт гарна. Нийгмийн үйлдвэрлэх хүчний хөгжилд талбар гаргаж өгөхийн тулд хуучин давхаргыг хэдхэн жилийн дотор устгаж, түүнийг шинээр сольж болно, ингэх ч хэрэгтэй, гэхдээ нийгэмд эмх замбараагүй байдал үүсгэхгүйгээр, нийгэм задрах аюул тарихгүйгээр хэдхэн жилийн дотор хуучин хэлийг устгаж, шинэ хэлийг хэрхэн бүтээх билээ ? Донкихотуудаас өөр хэн ийм зорилт тавих бил ээ ?
Эцэст нь давхарга хэл хоёрын бас нэг язгуур ялгаа бий. Давхарга бол шууд үйлдвэрлэл, хүний үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаатай шууд холбоогүй байдаг. Тэрээр үйлдвэрлэлтэй дам байдлаар эдийн засгаар дамжин, сууриар дамжин холбогддог. Ийм учраас давхарга үйлдвэрлэх хүчний хөгжлийн түвшинд гарсан өөрчлөлтийг тэр дор нь биш, харин суурьт өөрчлөлт гарсны дараа үйлдвэрлэлд гарсан өөрчлөлт, суурьт гарсан өөрчлөлтийн нөлөө, хугарлаар дамжин тусгаж байдаг.
Энэ нь давхаргын үйлчлэлийн хүрээ явцуу бөгөөд хязгаарлагдмал гэсэн хэрэг юм.
Харин хэл бол хүний үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаатай шууд холбоотой, зөвхөн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаатай төдийгүй, хүний бусад аливаа үйл ажиллагаатай, түүний ажлын бүхий л хүрээнд үйлдвэрлэлээс суурь хүртэл, сууриас давхарга хүртэл холбоотой байдаг. Ийм учраас хэл нь үйлдвэрлэлд гарсан өөрчлөлтийг суурьт гарах өөрчлөлтийг хүлээлгүйгээр тэр дороо бөгөөд шууд тусгаж байдаг. Ийм учраас хүний үйл ажиллагааны бүх салбарыг хамарсан хэлний үйлчлэлийн хүрээ нь давхаргын үйлчлэлийн хүрээнээс хамаагүй өргөн бөгөөд олон талтай байдаг. Түүнээс гадна хэл бараг хязгааргүй юм.
Энэ нь юуны өмнө хэл, түүний өөрийн толиний бүтэц бараг тасралтгүй өөрчлөлтийн төлөв байдалд оршдгоор тайлбарлагдана. Аж үйлдвэр хийгээд хөдөө аж ахуй, худалдаа хийгээд тээвэр, техник хийгээд шинжлэх ухаан зэргийн тасралтгүй өсөлт хэлнээс толь бичгээ ажилд шаардлагатай шинэ шинэ үг, илэрхийллээр баяжуулахыг шаардаж байдаг. Хэл ч гэсэн энэ хэрэгцээг шууд тусгаж өөрийн толийг шинэ шинэ үгээр баяжуулж, өөрийн дүрмийн байгууламжийг боловсронгуй болгож байдаг.
Ингээд:
a) марксист хүн хэлийг суурийн дээр байх давхарга үзэж болохгүй.
б) хэлийг давхаргатай хольж хутгах нь ноцтой алдаа хийж буй хэрэг мөн.
Асуулт. Хэл ямагт ангийн шинж чанартай байсан, энэ чигээрээ үлдэнэ, нийгэмд нийтлэг нэгдмэл байх ангигүй, нийт ард түмний хэл гэж байдаггүй гэж үнэн үү ?
Хариулт. Үгүй, буруу.
Анги байхгүй нийгэмд ангийн хэлний тухай яриа байж болохгүйг ойлгоход түвэг орохгүй. Хүй нэгдлийн овгийн байгуулал ангиудыг мэддэггүй байсан, ингэхлээр тэнд ангийн хэл байж чадахгүй, харин тэнд нийтлэг, нийт хамт олны нэгдмэл хэл байсан. Анги гэдэгт хүний аливаа хамт олныг ойлгох хэрэгтэй гэдгээс татгалзах, түүний дотор хүй нэгдлийн хамт олныг ингэж татгалзах нь үгүйсгэл даахгүй үгэн тоглоом юм.
Хэл цаашид хөгжиж ирсний хувьд гэвэл ураг төрлийн хэлнээс овгийн хэл, овгийн хэлнээс аймгийн хэл, аймгийн хэлнээс ястны хэл, ястны хэлнээс үндэстний хэл рүү шилжсэн бөгөөд хөгжлийн бүхий л үе шатанд газар сайгүй нийгэм дэх хүмүүсийн харилцах хэрэгсэл болсон хэл нь нийгмийн байдлаас үл хамааран нийгмийн бүх гишүүдэд адил тэгш үйлчилдэг, нийгмийн хувьд нийтлэг бөгөөд нэгдмэл зүйл байжээ.
Энд би боолын болон дундад зууны үеийн эзэнт гүрнүүдийг биш, харин Кирийн болон Агуу Их Александрын эзэнт гүрэн буюу Цезарь болон Агуу Их Карлын эзэнт гүрнийг ярьж байна, эдгээр нь өөрийн гэсэн эдийн засгийн суурьгүй, түр зуурын буюу бат бэх биш цэрэг-захиргааны нэгдлүүд байсан юм. Эдгээр эзэнт гүрэн эзэнт гүрний хувьд нийтлэг, эзэнт гүрний бүх гишүүдэд ойлгомжтой нэг хэлтэй байгаагүй, байж ч чадахгүй байв. Эдгээр нь өөрийн амьдралаар амьдардаг, өөрийн гэсэн хэлтэй овог аймаг, ястнуудын цуглуулга байдалтай байсан юм. Ийм болохоор би энэ болон үүнтэй төстэй эзэнт гүрнийг биш, харин эдгээр эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд багтсан овог аймаг, ястнуудыг өөрийн гэсэн эдийн засгийн суурьтай, эртнээс бүрэлдэн тогтсон хэлтэй байсан гэж хэлээд байгаа юм.
Эдгээр овог аймаг, ястнуудын хэл нь ангийн биш, харин нийт овог аймаг, ястнууддаа нийтлэг, тэдэнд ойлгомжтой байсан гэдгийг түүх нотолж байгаа юм. Мэдээж эдгээрийн зэрэгцээгээр нутгийн аялга, дуудлага байсан, гэхдээ тэдгээрийг овог аймаг, ястны нэгдмэл, нийтлэг хэл давамгайлж байсан юм.
Цаашид капитализм бий болж, феодалын тархай бутархай байдлыг устгаж, ястнуудын үндэсний зах зээл үүссэнээр үндэстэн үүсчээ, мөн ястнуудын хэл үндэстний хэл болон хувирчээ. Үндэстний хэл бол ангийн хэл биш, харин нийт ард түмний хэл, үндэстний бүх гишүүдэд нийтлэг, үндэстний хувьд нэгдмэл хэл гэдгийг түүх харуулж байна.
Нийгэм дэх хүмүүсийн харилцааны хэрэгсэл болсон хэл нь нийгмийн бүх ангиудад адилхан үйлчилж, энэ утгаараа ангиудад ялгаваргүй байдаг. Гэхдээ хүмүүс, нийгмийн тодорхой бүлэг, ангиуд хэлэнд учир ялгавартай ханддаг. Тэд хэлийг өөрийн ашиг сонирхолд ашиглахыг оролдож, хэлэнд өөрийн гэсэн хэллэг, өөрийн гэсэн өвөрмөц нэр томъёо, өөрийн гэсэн өвөрмөц илэрхийллийг тулган хүлээлгэхийг оролддог.
Энэ талаараа ард түмнээс тасарсан, түүнийг үзэн яддаг: ордны язгууртан, хөрөнгөтний дээд давхраа зэрэг хөрөнгөтөн ангийн дээд хэсэг онцгой ялгардаг. Тэд “ангийн” аялга, өвөрмөц хэлц, танхимийн “хэл”-ийг бүтээдэг. Утга зохиолд эдгээр аялга, өвөрмөц үгсийг “ордны хэл”, “хөрөнгөтний хэл” гэхчлэн буруу ангилж, “пролетарийн хэл”, “тариачны хэл” зэрэгт сөргүүлэн үзэх нь цөөнгүй. Энэ үндсэн дээр хэдий хачирхалтай ч манай зарим нөхөд үндэсний хэл бол хуурамч юм, бодитойгоор бол зөвхөн ангийн хэл л оршин байдаг гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн байна.
Ийм дүгнэлт шиг алдаатай зүйл байхгүй гэж би бодож байна. Аялга хийгээд өвөрмөц хэлцийг хэл гэж үзэж болох уу ? Мэдээж хэрэг үгүй. Болохгүй, нэгдүгээрт, яагаад гэвэл эдгээр аялга хийгээд өвөрмөц хэлцэд өөрийн гэсэн дүрмийн байгуулалт, толийн үндсэн сан байхгүй, эдгээр нь үүнийг үндэсний хэлнээсээ зээлдэн авдаг. Болохгүй, хоёрдугаарт, яагаад гэвэл эдгээр аялга хийгээд өвөрмөц хэлц нь аль нэгэн ангийн дээд хэсгийн гишүүдийн дундах харилцааны явцуу хүрээнд л байдаг ба нийт нийгмийн хүмүүсийн харилцах хэрэгсэл болж огтоос чаддаггүй. Тэдгээрт юу байдаг вэ ? Тэдгээрт дараах зүйлс л буй: язгууртан буюу хөрөнгөтний дээд хэсгийн өвөрмөц таашаалыг тусгасан зарим илэрхийлэл, үгийн эргэлтийн цуглуулга; үндэсний хэлний эргэлт хийгээд “бүдүүлэг” илэрхийллээс ангижирсан, гоёмсог, чамин илэрхийлэл болон үгийн эргэлт; эцэст нь нэлээд тооны гадаад үг зэрэг л байгаа.
Гэлээ ч гэсэн үндсэн, өөрөөр хэлбэл үгийн дийлэнхи олонхи болон дүрмийн байгууламжийн ихэнхийг нийт ард түмний үндэсний хэлнээс авсан юм. Эндээс аялга хийгээд өвөрмөц хэлц бол нийт ард түмний үндэсний хэлний салаа салбар бөгөөд хэлний хувьд бие даасан шинж үгүй, мартагдан мөхөх тавилантай юм. Аялга хийгээд өвөрмөц хэлц нь үндэсний хэлийг шахаж, орлох чадвартай бие даасан хэл болон хөгжиж чадна бодох нь түүхэн хэтийн төлөвөө алдаж, марксизмын байр сууринаас сална гэсэн хэрэг мөн.
Марксын “Ариун Макс” өгүүллээс хөрөнгөтөнд “өөрийн хэл” байдаг, энэ хэл нь “хөрөнгөтний бүтээгдэхүүн мөн” бөгөөд меркантилизм ба худалдаа- арилжааны үзэл санаа нэвт шингэсэн байдаг гэсэн ганцхан хэсгийг иш татдаг болж. Энэ ишлэлээр зарим нөхдүүд Маркс хэлний “ангич чанарын” төлөө байсан, тэрээр үндэстний нэгдмэл хэл оршин байгааг үгүйсгэж байсан гэж нотлохыг хүсдэг юм. Хэрэв эдгээр нөхдүүд ажил хэрэгт бодитой хандсан бол Маркс энэхүү “Ариун Макс” өгүүлэлдээ бичсэн өөр нэг ишлэлийг татах байсан билээ. Энд Маркс үндэстний хэл бүрэлдэх арга замын тухай асуудлыг хөндөж, “эдийн засаг, улс төрийн бөөгнөрөлөөр нөхцөлдөн аялга нь үндэстний нэгдмэл хэл болон бөөгнөрнө” гэсэн юм.
Эндээс Маркс доод хэлбэр болох аялгыг захирсан дээд хэлбэр болох үндэстний нэгдмэл хэл зайлшгүйг хүлээн зөвшөөрч байжээ.
Тэгвэл энэ тохиолдолд Марксын хэлсэн “хөрөнгөтний бүтээгдэхүүн болсон” хөрөнгөтний хэл юуг төлөөлөх вэ ? Түүнийг Маркс үндэстний хэл шиг өөрийн гэсэн хэлний бүтэцтэй тийм хэл гэж үзэж байсан уу ? Маркс үүнийг тийм хэл гэж үзэж болох уу ? Мэдээж хэрэг үгүй. Маркс зүгээр л хөрөнгөтнүүд үндэстний нэгдмэл хэлийг өөрийн худалдаа наймааны үг хэллэгээр буртаглаж байна, хөрөнгөтөн өөрийн гэсэн худалдаа наймааны өвөрмөц хэлцтэй гэдгийг л хэлэхийг хүссэн юм.
Эдгээр нөхөд Марксын байр суурийг гажуудуулсан байна. Яагаад гажуудуулсан гэхээр Марксыг марксистууд биш, харин ажил хэргийн мөн чанарт орж үзээгүй гүйлгэн уншигчид иш татсан байна.
Мөн Энгельсийн нэрийг барьж, түүний “Англи дахь ажилчин ангийн байдал” товхимлоос иш татаж байна. Тэнд Энгельс “английн ажилчин анги цаг хугацааны явцад английн хөрөнгөтнөөс шал өөр ард түмэн болсон”, “ажилчин анги хөрөнгөтнийг бодвол өөр аялгаар ярьж, огт өөр үзэл санаа, төсөөлөл, огт өөр ёс суртахуун, ёс суртахууны зарчим, огт өөр шашин хийгээд улс төрийн бодлоготой байдаг” гэж хэлсэн байдаг. Энэ үндсэн дээр манай зарим нөхөд Энгельс нийт ард түмний, үндэстний хэл зайлшгүйг үгүйсгэж, хэлний “ангич чанарын” төлөө байсан гэсэн гаргалгаа хийсэн юм. Үнэндээ бол Энгельс энд хэлний тухай биш, харин аялгын тухай ярьсан бөгөөд үндэстний хэлний салаа салбар болсон аялга бол үндэстний хэлийг орлож чадахгүй гэдгийг бүрэн ойлгож байсан юм. Гэтэл эдгээр нөхдүүд хэл хийгээд аялгын хооронд ялгаа байгааг нэг их анхаарахгүй байгаа нь илт байна.
Энэ ишлэлийг энд Энгельс “ангийн хэлний” тухай биш, харин голчлон хөрөнгөтөн пролетари хоёрын ангийн үзэл санаа, төсөөлөл, ёс суртахуун, ёс суртахууны зарчим, шашин, улс төр бодлого эсрэг тэсрэг гэдгийг харуулах гэж бичсэн байна. Ийм байхад үндэстний хэл буюу хэлний “ангич чанар” энд ямар хамаа байх билээ ? Нийгэмд ангийн зөрчил байгаа нь хэлний “ангич чанар” зөв, эсвэл үндэстний нэгдмэл хэл зайлшгүйн эсрэг шалтгаан болж байгаа хэрэг үү ?
Марксизм хэлний нийтлэг бол үндэстний нэн чухал шинж тэмдгүүдийн нэг гэж үздэг, чингэхдээ үндэстний дотоодод ангийн зөрчил байдгийг маш сайн мэддэг юм. Дээр дурдсан нөхдүүд марксизмын энэхүү сэдвийг хүлээн зөвшөөрч байгаа юу ?
Лафаргийн нэрийг барьж, “Хэл ба хувьсгал” товхимолдоо Лафарг хэлний “ангич шинж чанарыг” хүлээн зөвшөөрч, нийт ард түмний, үндэстний хэлний зайлшгүйг үгүйсгэж байсан мэтээр ярьцгааж байна. Энэ бол худал. Лафарг үнэхээр “ордны” буюу “язгууртны хэлний” тухай болон нийгмийн янз бүрийн давхаргын “өвөрмөц хэлцийн” тухай ярьж байсаан. Гэхдээ эдгээр нөхдүүд Лафарг хэл болон аялгын ялгааны тухай асуудлыг сонирхолгүйгээр, аялгыг эсвэл “зохиомол хэл”, эсвэл “өвөрмөц хэлц” хэмээн нэрлэж, өөрийн товхимолдоо “язгууртныг ялгах зохиомол яриа нь…хөрөнгөтөн ч, гар урчууд ч, хот хийгээд тосгод ч ярьдаг нийт ард түмний хэлнээс ялгаран гарсан” гэдгийг тов тодорхой хэлсэн байгаа.
Ингэхлээр Лафарг нийт ард түмний хэл байгаа бөгөөд түүнийг зайлшгүйг хүлээн зөвшөөрч, “язгууртны хэл” болон бусад аялга, өвөрмөц хэлц нь нийт ард түмний хэлэнд захирагдмал байдалтай түүнээс хамааралтай гэдгийг бүрэн ойлгож байсан юм.
Тэгэхлээр Лафаргыг иш татах нь байгаа оноогүй байна.
Хэсэг үед Англид англид английн феодалууд “зуу зуун жилийн туршид” францаар ярьж байсан ба энэ үед английн ард түмэн англиараа л ярьж байсан гэдгийг иш үндэс болгож, энэ байдал нь хэлний “ангич чанар” байдаг хийгээд нийт ард түмний хэл зайлшгүйн эсрэг шалтгаан болдог мэт үзэж байна.
Гэхдээ энэ бол шалтгаан биш, харин ямар нэг хошин шог юм. Нэгдүгээрт, тэр үед франц хэлээр бүх феодалууд биш, харин хааны ордон, ванлигууд дахь английн феодалуудын өчүүхэн цөөн дээд хэсэг л ярьдаг байсан. Хоёрдугаарт, тэд ямар нэг “ангийн хэлээр” биш, харин эгэл жирийн ард түмний франц хэлээр ярьдаг байсан. Гуравдугаарт, франц хэлний эрх танхи байдал дараа нь ул мөргүй алга болж, нийт ард түмний англи хэлэнд байр сууриа тавьж өгсөн.
Английн феодалууд англи хэл огт мэдэхгүй “зуу зуун жилийн турш” английн ард түмэнтэй орчуулагчаар дамжин ойлголцож, тэр үед нийт ард түмний англи хэл байгаагүй, иймээс франц хэл тэр үед английн язгууртны явцуу хүрээнд байсан танхмийн хэлнээс хамаагүй илүү Английг төлөөлж байсан гэж эдгээр нөхдүүд арай бодож байгаа юм биш биз дээ ? Ийм хошин шог “шалтгааны” үндсэн дээр нийт ард түмний хэл байхгүй, шаардлагагүй гэж нотолж болно гэж үү ?
Оросын язгууртнууд ч гэсэн нэгэн үе хааны ордон, танхимуудад франц хэлээр гангардаг байсан. Эд оросоор ярихдаа францаар эвшээдэг гэж онгирдог байсан ба оросоор ярихдаа заавал франц дуудлагатай ярьж чаддаг байв. Энэ нь тэр үед Орост нийт ард түмний орос хэл байгаагүй, тэр үед нийт ард түмний орос хэл нэр төдий, харин “ангийн хэл” бодит байдал болсон гэж үзэж болох уу ?
Энд манай нөхдүүд наад зах нь хоёр алдаа гаргаж байна.
Эхний алдаа нь тэд хэлийг давхаргатай хольж байгаад оршино. Хэрэв давхарга ангийн шинж чанартай юм бол хэл ч гэсэн нийт ард түмний биш, ангийн шинж чанартай байх ёстой гэж ойлгодог. Гэхдээ хэл давхарга бол хоёр өөр ойлголт гэдгийг би дээр дурдсан, марксист хүн эдгээрийг хольж хутгаж болохгүй.
Хоёрдугаар алдаа нь эдгээр нөхдүүд хөрөнгөтөн, пролетари хоёрын эсрэг тэсрэг байдал, тэдгээрийн ангийн тэмцлийг нийгмийн задрал хэмээн ойлгож, дайсагнагч бүх ангийн хоорондын алив бүх харилцаа тасарна гэж ойлгож байгаад оршино. Тэд нийгэм нэгэнт задарсан болохоор цаашид нэгдмэл нийгэм гэж байхгүй, харин зөвхөн ангиуд байна, ингээд нэгдмэл нийгэмд байдаг хэл хэрэггүй болно, үндэстний хэл хэрэггүй болно гэж үзэж байна. Нийгэм задарч, нийт ард түмний, үндэстний хэл цаашид байхгүй болбол юу үлдэх вэ ? Ангиуд хийгээд “ангийн хэлнүүд” үлдэнэ.
“Ангийн хэл” тус бүрт өөрийн гэсэн “ангийн” хэлний дүрэм, тухайлбал, “пролетарийн” дүрэм, “хөрөнгөтний” дүрэм гэж байх нь ойлгомжтой юм. Үнэндээ байгальд ийм дүрэм оршин байдаггүй, гэтэл энэ нь эдгээр нөхдүүдийн санааг огт зовоохгүй байна: тэд ийм дүрэм бий болно гэдэгт итгэж байна.
Манайд нэг үе Октябрийн эргэлтийн дараа манай оронд үлдсэн төмөр замыг хөрөнгөтний юм иймээс марксистууд бид түүнийг ашиглах хэрэггүй, харин ч булах хэрэгтэй, оронд нь “пролетарийн” шинэ зам тавих ёстой гэж баталдаг “марксистууд” байсан юм. Тэд үүнээсээ болж “алмас” гэсэн хоч хүртсэн билээ.
Нийгэм, анги, хэлийг үзэх ийм бүдүүлэг-анархист үзэл марксизмтай хавьтах юм юу ч байхгүй. Гэхдээ энэ нь гарцаагүй манай толгой нь эргэсэн зарим нөхдийн тархи толгойд оршин, үргэлжлэн амьдарсаар байна.
Ангийн хатуу ширүүн тэмцлийг үед нийгэм задарч, нэг нийгэм дотор эдийн засгийн хувьд бие биетэйгээ цаашид холбогдохгүй ангиудад хуваагдах мэт үзэх нь мэдээж хэрэг буруу. Харин үүний урвуугаар болно. Капитализм оршин байхад хөрөнгөтөн пролетари хоёр нэгдмэл нэгэн капиталист нийгмийн хэсгийн хувьд эдийн засгийн бүхий л хэлхээ сүлбээгээр өөр хоорондоо холбоотой байдаг. Хөрөнгөтөн мэдэлдээ хөлсний ажилчин байлгахгүйгээр амьдарч, баяжиж чадахгүй. Пролетари ч гэсэн капиталистад хөлслөгдөхгүйгээр оршин байж чадахгүй.
Тэдгээрийн хоорондын эдийн засгийн аливаа холбоо харилцааг таслах нь аливаа үйлдвэрлэлийг таслана гэсэн үг, аливаа үйлдвэрлэл тасалдах нь нийгмийн мөхөлд хүргэнэ, ангиудын өөрийнх нь мөхөлд хүргэнэ. Ганц ч анги өөрөө өөрийгөө устгахад хүргэхийг хүсэхгүй. Ийм учраас ангийн тэмцэл ямар ч хурц байлаа гэсэн нийгмийн задралд хүргэж чадахгүй.
Марксизмын асуудлын талаар юу ч мэдэхгүй хийгээд хэлний мөн чанарыг огт ойлгохгүй тэнэг явдал л манай зарим нөхдүүдэд нийгэм задрах тухай, “ангийн хэлний” тухай, “ангийн” хэлний дүрмийн тухай балай санаа төрүүлж байна.
Дараа нь Лениний нэрийг барьж, Ленин капитализмын үед хөрөнгөтний ба пролетарийн гэсэн хоёр соёл байдаг гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн, капитализмын үеийн үндэстний соёлын лоозон бол үндсэрхэх лоозон мөн гэж хэлснийг иш татаж байна. Энэ бүхэн үнэн, Ленин энд туйлын зөв хэлж байна. Гэхдээ энд чинь хэлний “ангич чанар” хаа байгаа юм ? Капитализмын үед хоёр соёл байх тухай Лениний үгийг иш татахдаа эдгээр нөхдүүд нийгэмд хөрөнгөтний хийгээд пролетарийн гэсэн хоёр соёл байгаа нь хэл ч гэсэн бас л хоёр байх ёстой гэсэн үг, яагаад гэвэл хэл соёл хоёр холбоотой, иймээс Ленин үндэстний нэгдмэл хэлний зайлшгүйг үгүйсгэж байна, Ленин “ангийн” хэлний төлөө байна гэж уншигчдыг итгүүлэхийг оролдож байна.
Эдгээр нөхдүүдийн алдаа бол тэд хэлийг соёлтой адилтгаж, хольж хутгаж байгаад оршино. Ингэхэд соёл, хэл хоёр бол өөр өөр зүйлс юм. Соёл бол хөрөнгөтний ч, социалист ч байж болно, харин харилцааны хэрэгсэл болсон хэл бол ямагт нийт ард түмний хэл байсан, иймээс хэл хөрөнгөтний ч, социалист ч соёлд адилхан үйлчилнэ.
Эдүгээ орос, украин, үзбек хэлнүүд эдгээр үндэстний социалист соёлд Октябрийн эргэлтээс өмнө хөрөнгөтний соёлд үйлчилж байсныхаа нэгэн адил муугүй үйлчилж байгаа нь баримт биш юм уу ? Ингэхлээр хоёр соёл байгаа нь хоёр хэл үүсэхэд хүргэнэ, нэгдмэл хэлний зайлшгүйг үгүйсгэж байна гэж баталж байгаа эдгээр нөхдүүд гүн гүнзгий эндүүрч байна.
Ленин хоёр соёлын тухай ярихдаа хоёр соёл байгаа нь нэгдмэл хэлийг үгүйсгэж, хоёр хэл үүсэхэд хүргэхгүй, хэл бол нэгдмэл байх ёстой гэсэн яг таг үндэслэлийг баримталсан юм.
Бундчууд Ленинийг үндэстний хэлийг үгүйсгэлээ, соёлыг “үндэстнээс дээгүүр” мэт тайлбарлалаа хэмээн шүүмжлэхэд Ленин үүнийг эрс эсэргүүцэж, би зайлшгүй хэрэгтэй нь ямар ч эргэлзээгүй үндэстний хэлний эсрэг биш, харин хөрөнгөтний соёлын эсрэг тэмцэж байна гэж хариулсан билээ. Манай зарим нөхөд бундчуудын жим зөргөөр бэдэрсэн нь гайхалтай.
(Орчуулагчийн тайлбар: Бунд гэж Орос, Польш, Литвад байсан Бүх еврейн ажилчны Холбоог нэрлэдэг байсан. Бунд нь XIX зууны 90-ээд оноос XX зууны 40-өөд он хүртэл оршиж байсан. Одоо ч гэсэн АНУ, Канад, Австрали, Израил, Их Британид бундын бүлгүүд оршин байдаг.)
Зайлшгүй хэрэгтэй гэдгийг Ленин үгүйсгэж байсан мэт ярьдаг хэлний хувьд гэвэл Лениний дараах үгийг сонсох нь зүйтэй гэж санана:
“Хэл бол хүмүүсийн харилцааны хамгийн чухал хэрэгсэл мөн; хэлний нэгдмэл байдал хийгээд түүний саадгүй хөгжил нь орчин үеийн капитализм, худалдааны эргэлт, тусгай тусгай бүх ангийн хүн амын чөлөөтэй, өргөн олон бүх бүлгүүдэд зохицож нийцсэн үнэхээр чөлөөтэй, өргөн амин чухал нөхцөл юм”
Хүндэт нөхдүүд Лениний үзэл санааг гажуудуулсан болж таарч байна.
Эцэст нь Сталины нэрийг барьж байна. Тэд “хөрөнгөтөн хийгээд түүний үндсэрхэх намууд бол энэ үед ийм үндэстний гол удирдах хүч байсан, байсан чигээрээ үлдэнэ” гэсэн Сталины үгийг иш татаж байна. Энэ бүгд үнэн. Хөрөнгөтөн хийгээд түүний үндсэрхэх нам үнэхээр хөрөнгөтний соёлыг удирддаг, үүнчлэн пролетари хийгээд түүний интернационалч нам пролетарийн соёлыг удирддаг. Гэхдээ энд чинь хэлний “ангич чанар” ямар хамаа байна ? Үндэстний хэл бол үндэстний соёлын хэлбэр, үндэстний хэл хөрөнгөтний ч, пролетарийн ч соёлд үйлчилж чадна гэдэг нь энэ нөхдүүдэд тодорхойгүй байгаа юм уу ?
Манай нөхдүүд өнөөгийн орос, украин, белорусс болон бусад соёлууд, өөрөөр хэлбэл хэл социалист агуулгатай, үндэстний хэлбэртэй гэдэг марксист нэн тодорхой томъёоллыг мэдэхгүй байгаа хэрэг үү ? Ингэхэд тэд энэхүү марксист томъёоллыг зөвшөөрч байгаа юу ?
Манай нөхдийн алдаа нь энд тэд соёл хийгээд хэлний ялгааг олж харахгүй, соёл бол нийгмийн хөгжлийн шинэ үе бүрт агуулгаа өөрчилж байхад хэл бол хэд хэдэн үеийн турш үндсэндээ хэвээрээ үлдэж, хуучин болон шинэ соёлд адилхан үйлчилж байдаг гэдгийг ойлгохгүй байгаад оршино.
Ингээд:
а) харилцааны хэрэгсэл болох хэл нийгмийн хувьд нэгдмэл, түүний гишүүдийн хувьд нийтлэг хэл ямагт байсан бөгөөд цаашид ч ийм байна.
б) аялга хийгээд өвөрмөц хэлц байгаа нь нийт ард түмний хэл байгааг үгүйсгэхгүй, тэд энэ хэлнээс салбарлан гарсан.
в) хэлний “ангич чанарын” тухай томъёолол бол алдаатай бөгөөд марксист биш томъёолол юм.
Асуулт. Хэлний ямар чухал онцлох шинжүүд байдаг вэ ?
Хариулт. Хэл бол нийгмийн оршихуйн бүхий л хугацаанд үйлчлэгч нийгмийн үзэгдлийн тоонд орно. Тэрээр хүний нийгэм төрж, хөгжихтэй хамт төрж, хөгждөг. Мөн тэрээр нийгмийн мөхөлтэй хамт мөхөнө. Нийгмээс гадуур хэл байхгүй. Ийм учраас хэл хийгээд түүний хөгжлийн хуулийг хэрэв судлан буй хэл хамаарч байдаг, энэ хэлийг бүтээсэн, түүнийг тээгч болсон ард түмний түүх, нийгмийн түүхтэй нь салшгүй холбоонд нь судлан үзсэн зөвхөн тэр тохиолдолд л сая ойлгож болно.
Хэлний тусламжтайгаар хүмүүс бие биетэйгээ харилцдаг, бодол санаагаа хуваалцдаг, харилцан ойлголцолд хүрдэг тийм хэрэгсэл юм. Сэтгэлгээтэй шууд холбоотой болохоор хэл нь үгийг бүртгэж, үгэнд батжин бэхжиж, мөн сэтгэлгээний ажлууд, хүний танин мэдэхүйн амжилтын үр дүн болсон өгүүлбэрт үгсийн нэгдэл болон биежиж байдаг ба ийм маягаар хүний нийгэм дэх бодол санааны солилцоог боломжтой болгодог юм.
Бодол санаагаа солилцох нь байнгын бөгөөд амин чухал зайлшгүй зүйл болсон бөгөөд түүнгүйгээр байгалийн хүчтэй тэмцэх, хэрэгцээт материаллаг байлгийг үйлдвэрлэхийн төлөө тэмцэлд хүмүүсийн хамтын үйлдлийн зохицуулах боломжгүй, нийгмийн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд амжилт олох боломжгүй, улмаар нийгмийн үйлдвэрлэл өөрөө оршин тогтнох боломжгүй болох байв.
Эндээс нийт нийгэмд ойлгомжтой, түүний бүх гишүүдэд нийтлэг хэл байхгүй бол нийгэм үйлдвэрлэлээ зогсоон задран унаж, нийгмийн хувьд оршин тогтнохоо болих юм. Энэ агуулгаар хэл бол харилцааны зэвсэг болохынхоо зэрэгцээгээр нийгмийн тэмцэл, хөгжлийн зэвсэг юм.
Хэлэнд байгаа бүх үгс бүгдээрээ хэлний толийн бүрэлдэхүүн гэж нэрлэгдэх зүйлсийг бүрдүүлдэг нь тодорхой. Хэлний толийн бүрэлдэхүүнд гол зүйл нь толиний үндсэн сан болох бөгөөд тэнд хэлний цөм болсон бүхий л язгуур үгс ордог. Энэ нь хэлний толийн бүрэлдэхүүнээс хавьгүй бага хүртэцтэй, гэхдээ тэр хэдэн зууны турш маш удаан амьдарч, шинэ үг үүсэхэд хэлэнд бааз суурь болж өгдөг. Толийн бүрэлдэхүүн нь хэлний төлөв байдлын зураглалыг тусгаж байдаг: үгийн толийн бүрэлдэхүүн хэчнээн баялаг, хэчнээн олон талтай байнав, хэл төчнөөн баялаг, төчнөөн хөгжилтэй байна.
Гэхдээ дангаар авсан толийн бүрэлдэхүүн бол хэлийг хараахан бүрдүүлэхгүй, тэр нь нэн түрүүнд хэлний барилгын материал болно. Барилгын ажилд барилгын материал бол байшин биш, гэхдээ түүнгүйгээр байшин барих боломжгүй байдагтай энэ нь төстэй юм. Яг үүн шиг хэлний толийн бүрэлдэхүүн хэлийг өөрийг нь бүрэлдүүлэхгүй, гэхдээ түүнгүйгээр ямар ч хэлийг сэтгэж болохгүй.
Гэхдээ хэлний толийн бүтэц үг өөрчлөгдөх дүрэм журам, үгийг өгүүлбэрт нэгтгэн нийлүүлэх дүрэм журмыг тодорхойлж өгдөг, ингэснээрээ хэлийг эмх цэгцтэй, ухан мэдсэн шинж чанартай болгож байдаг хэлний дүрмийн (грамматика) мэдэлд ороод ирэхээрээ агуу их ач холбогдолтой болдог. Хэлний дүрэм нь (морфологи, синтаксис) нь үгс өөрчлөгдөх, үгс өгүүлбэрт хэрхэн зохирон нийцэх тухай дүрэм журмын цуглуулга юм. Улмаар хэл чухамхүү хэлний дүрмийн ачаар хэлний материаллаг бүрхэвчдээ хүмүүн утга санааг олж авдаг.
Хэлний дүрмийн онцлог шинж нь тэрээр тодорхой үгийг биш харин үгсийн өөрчлөгдөх дүрэм журмыг, ерөөсөө бол үгсийг ямар нэг тодорхой чанаргүйгээр авдагт, мөн тэрээр ямар нэг тодорхой өгүүлбэр авалгүйгээр, ухаандаа тодорхой өгүүлэхүүн, өгүүлэгдэхүүн нэрлэлгүйгээр өгүүлбэр бүтээх дүрэм журмыг зааж өгдөг ба ер нь бол аливаа өгүүлбэрийг аль нэгэн өгүүлбэрийн ямар нэг тодорхой хэлбэрээс ангид авч үздэгт оршдог юм.
Ингэхлээр хэлний дүрэм нь үгэн дээр ч, өгүүлбэр дээр ч хэсэг болон тодорхойг хийсвэрлэснээрээ үгсийн өөрчлөлт болон өгүүлбэр дэх үгсийн нийцлийн үндэс болсон тэр ерөнхий зүйлийг барьж аван түүнээс хэлний дүрэм, хэлний хуулиудыг гарган авдаг. Хэлний дүрэм бол хүний сэтгэлгээний урт удаан хийсвэрлэх ажлын үр дүн бөгөөд сэтгэлгээний асар их амжилтын үзүүлэлт мөн.
Энэ агуулгаар хэлний дүрэм бол тодорхой биетээс татгалзаж, биетийг тодорхой шинжээсээ ангижирсан зүйлс гэж, мөн тэдгээрийн хоорондын харилцааг ямар нэг тодорхой биетийн харилцаа биш, харин аливаа тодорхой шинжээсээ ангижирсан харилцаа гэж хийсвэрлэн авч үздэг геометртэй төстэй.
Үйлдвэрлэлтэй шууд биш, харин эдийн засгаар дамжин холбогддог давхаргаас ялгаатай нь хэл бол хүний ажлын бүхий л хүрээнд түүний бүхий л үйл ажиллагаатай шууд холбогдож байдгийнхаа адил хүний үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаатай бас л шууд холбогдож байдаг.
Ийм учраас хэлний толийн бүрэлдэхүүн өөрчлөлтөд хамгийн мэдрэмжтэй байж бараг тасралтгүй өөрчлөлтийн төлөв байдалд оршдог, энэ үедээ хэл нь давхаргаас ялгаатай нь суурь устахыг хүлээдэггүй, тэрээр суурь устахаас хавьгүй өмнө өөрийн толийн бүтцэд өөрчлөлт оруулж байдаг ба суурийн төлөв байдалд ялгаваргүй ханддаг.
Гэхдээ хэлний толийн бүрэлдэхүүн нь давхарга шиг хуучныг халж, шинийг байгуулах замаар биш, харин оршин буй толийг нийгмийн байгууллын өөрчлөлт, үйлдвэрлэлийн хөгжил, соёл, шинжлэх ухааны гэх мэт хөгжилтэй холбогдон үүссэн шинэ үгээр баяжуулах замаар өөрчлөгддөг. Энэ үед хэлний толийн бүрэлдэхүүнээс нэлээд тооны хуучин үг голдуу хасагдаж байлаа ч гэсэн түүнээс хавьгүй олон тооны шинэ үгээр баяжин хөгжиж байдаг. Толийн үндсэн сангийн хувьд гэвэл тэрээр үндсэндээ хадгалагдан үлдэж, хэлний толийн бүрэлдэхүүний үндэс болон ашиглагдаж байдаг.
Энэ нь ч ойлгомжтой юм. Олон зууны турш хуримтлагдсан үгсийг үндсэн санг устгаж, оронд нь асар богино хугацаанд толийн үндсэн шинэ санг бүтээх боломжгүйг ярихгүй юмаа гэхэд энэ нь хэлний сааталд оруулж, хүмүүсийн хоорондын ажил хэргийн харилцааг бүрэн сүйрэлд оруулах юм, иймээс хэрэв түүхэн олон үеүдийн туршид амжилттай ашиглаж болоод байсан толийн үндсэн санг устгах ямар ч шаардлага байхгүй.
Хэлний дүрмийн байгууламж толийн үндсэн санг бодвол бүр ч илүү удаан өөрчлөгддөг. Олон эриний турш боловсрогдож, мах цусанд шингэсэн дүрмийн байгууламж бол толийн үндсэн санг бодвол бүр ч удаан өөрчлөгддөг. Мэдээж хэрэг цаг хугацааны явцад дүрмийн байгууламж өөрчлөлтөд орж, өөрийн дүрэм журмыг боловсронгуй болгож, сайжруулж, нарийвчилж, шинэ дүрэм журмаар баяжиж байдаг боловч дүрмийн байгууламжийн үндэс маш урт удаан хугацаанд хадгалагдан үлддэг ба хэд хэдэн эрин үеийн туршид нийгэмд маш амжилттай үйлчилж байдгийг түүх харуулж байна.
Ийм маягаар хэлний дүрмийн байгууламж хийгээд толийн үндсэн сан хэлний үндсийг бүрдүүлж, түүний онцлог мөн чанар болж байдаг.
Хэл маш тогтвортой бөгөөд хүчээр уусгах явдалд асар их эсэргүүцэл үзүүлдгийг түүх нотолж байна. Зарим түүхчид энэ үзэгдлийг тайлбарлахын оронд гайхан шагшрах явдлаар л хязгаарлаж байна. Энд чинь гайхан шагшраад байх ямар ч үндэслэл байхгүй. Хэлний тогтвортой байдал нь түүний дүрмийн байгууламж, толийн үндсэн сангийн тогтвортой байдлаар тайлбарлагдана. Туркийн уусгагчид зуу зуун жилийн турш балканы ард түмнүүдийн хэлийг зэмдэглэж, сүйрүүлж, устгахыг оролдсоор ирсэн юм. Энэ үед балканы хэлнүүдийн толийн бүрэлдэхүүнд ноцтой өөрчлөлт гарч, туркийн “нийлэх” “нийлэхгүй” нэлээд олон үг хэллэгийг хүлээн авсан боловч балканы хэлнүүд тэсэн зогсож, амьд үлдэж чадсан юм. Яагаад ? Яагаад гэвэл эдгээр хэлний дүрмийн байгууламж, толийн үндсэн сан хадгалагдан үлдэж чадсан юм.
Энэ бүхнээс хэл болон түүний бүтцийг ямар нэг үеийн бүтээгдэхүүн гэж үзэж болохгүй гэсэн дүгнэлт гарна. Хэлний бүтэц, түүний дүрмийн байгууламж хийгээд толийн үндсэн сан бол хэд хэдэн эрин үеийн бүтээгдэхүүн мөн.
Орчин үеийн хэлний элементүүд боол эзэмшлийн эрин үеэс өмнөх нэн эртний үед тавигдсан гэж үзэх ёстой. Энэ хэл нь энгийн, маш ядмаг толийн сантай байсан, гэхдээ өөрийн гэсэн дүрмийн байгууламжтай байсан, бүдүүлэг ч гэсэн өөрийнхөө дүрмийн байгууламжтай байсан юм.
Цаашдаа бол үйлдвэрлэл хөгжсөн, анги бий болсон, бичиг үсэг бий болсон, ямар нэг хэмжээгээр эмх цэгцтэй бүртгэлээр удирдах хэрэгцээ бүхий төр үүссэн, түүнээс бүр ч илүү эмх цэгцтэй бүртгэл шаардсан худалдаа хөгжсөн, хэвлэлийн суурь машин бий болсон, утга зохиол хөгжсөн зэрэг нь хэлний хөгжилд асар их өөрчлөлт оруулсан юм. Энэ үед овог аймаг, ястнууд бутран жижгэрч, салан тарж, холилдож, эвцэн нэгдэж, цаашдаа үндэстний хэл, төр улс үүсч, хувьсгалт эргэлтүүд гарах болж, нийгмийн хуучин байгууламж шинээр солигдох болжээ. Энэ бүхэн хэл болон түүний хөгжилд бүр ч илүү их өөрчлөлт оруулсан байна.
Гэхдээ хэлний хөгжил давхаргын хөгжил шиг оршин буйг устгаж, шинийг бий болгох замаар болдог гэж бодох нь гүн гүнзгий алдаа юм. Үнэн хэрэг дээрээ хэлний хөгжил хуучин хэлийг устгаж, шинийг бий болгох замаар биш, харин оршин буй хэлний үндсэн элементүүдийг баяжуулах, боловсронгуй болгох замаар явагддаг. Энэ үед хэл нэг чанараас нөгөө чанарт шилжихдээ тэсрэлтийн замаар биш, хуучныг устгаж, шинийг бий болгох замаар биш, харин хэлний шинэ чанар, хэлний шинэ бүтцийн элементүүдийг хуримтлуулах замаар, хуучны чанарын элементүүдийг аажмаар мөхөөх замаар шилждэг.
Хэлний хөгжлийн үе шатны онол бол марксист онол бөгөөд тэнд хэл нь хуучин чанараас шинэ чанарт шилжих нөхцөл болох гэнэтийн тэсрэлт зайлшгүйг хүлээн зөвшөөрдөг гэж ярих болж. Энэ бол мэдээж хэрэг буруу, энэ онолоос ямар нэг марксист зүйл олоход түвэгтэй. Хэрэв үе шатны онол үнэхээр хэлний түүхэн хөгжил дэх гэнэтийн тэсрэлтийг хүлээн зөвшөөрдөг юм бол тэр нь улам л муу болно. Марксизм хэлний хөгжил дэх гэнэтийн тэсрэлтийг хүлээн зөвшөөрдөггүй, оршин буй хэлний гэнэтийн мөхөл хийгээд шинэ хэл гэнэт бий болохыг хүлээн зөвшөөрдөггүй.
Лафарг “1789 болон 1794 оны хооронд болсон хэлний гэнэтийн хувьсгалын тухай” ярихдаа (Лафаргийн “Хэл ба хувьсгал” товхимлыг үз) буруу дүгнэлт хийсэн юм. Тэр үед Францад ямар ч хувьсгал, тэр тусмаа гэнэтийн хувьсгал болоогүй юм. Мэдээж хэрэг энэ үед франц хэлний толийн бүрэлдэхүүн шинэ үг, илэрхийллээр баяжиж, нэлээд тооны хуучин үг хасагдаж, мөн зарим үгсийн утга санаа өөрчлөгдсөн. Ингээд л болоо. Гэхдээ ийм өөрчлөлт хэлний хувь заяаг яагаад ч шийдвэрлэж чадахгүй юм. Хэлэнд гол зүйл нь дүрмийн байгууламж хийгээд толийн үндсэн сан байдаг. Гэхдээ Францын хувьсгалын үеэр франц хэлний дүрмийн байгууламж, толийн үндсэн сан алга болоогүйгээр үл барам онцгой өөрчлөлтгүй хадгалагдан үлдэж, зөвхөн хадгалагдан үлдсэн төдийгүй орчин үеийн франц хэл одоо ч гэсэн амьдарсаар байна. Хуучин хэлийг устгаж, үндэстний шинэ хэлийг бий болгоход (“хэлний гэнэтийн хувьсгал”) инээд хүрмээр тав зургаан жил хэтэрхий багадна, үүний тулд хэдэн зуун жил хэрэгтэй гэдгийг би огт яриагүй байна.
Хэл нэг чанараас нөгөө чанарт тэсрэлтийн замаар биш, хуучин хэлийг устгаж, шинийг бий болгох замаар биш, харин шинэ чанарын элементүүдийг аажмаар хуримтлуулах замаар, хуучин чанарын элементүүдийг аажмаар мөхөөх замаар шилждэг гэж марксизм үздэг.
Ер нь бол тэсрэлтийг шохоорхоод байгаа нөхдүүдийн сонорт хуучин чанараас шинэ чанарт тэсрэлтийн замаар шилжих хуулийг зөвхөн хэлний хөгжлийн түүхэнд хэрэглэж болохгүй юм биш, суурь буюу давхаргын эрэмбийн нийгмийн бусад үзэгдлүүдэд ч дандаа хэрэглэж болдоггүй юм.
Энэ нь дайсагнагч анги болон хуваагдсан нийгэмд заавал байна. Харин дайсагнагч анги байхгүй нийгэмд бол заавал албатай биш. Бид 8-10 жилийн турш манай орны хөдөө аж ахуй хөрөнгөтний хувийн тариачны байгууллаас социалист, хамтралын байгуулал руу шилжих үед оршиж байна. Энэ бол тосгон дахь хөрөнгөтний аж ахуйн хуучин байгууллыг устгаж, шинэ, социалист байгууллыг бүтээсэн хувьсгал байсан юм. Гэхдээ энэ эргэлт тэсрэлтийн замаар биш, өөрөөр хэлбэл оршин буй засгийг түлхэн унагаж, шинэ засгийг бүтээх замаар хийгдээгүй, харин тосгон дахь хуучин хөрөнгөтний байгууллаас шинэ байгуулалд аажмаар шилжсэн явдал байлаа. Яагаад гэвэл энэ бол дээрээс хийсэн хувьсгал байсан ба эргэлтийг оршин буй засаг төрийн санаачлагаар тариачдын үндсэн массын дэмжлэгтэйгээр хийсэн учраас даван туулж чадсан юм.
Хэлийг эрлийзжүүлсэн олон тооны баримт түүхэнд байдаг нь хэлийг эрлийзжүүлэх үед шинэ хэл тэсрэлтийн замаар үүсч, хуучин чанараас шинэ чанарт шилждэг гэж үзэх үндэслэл болно гэж ярих болж. Энэ бол огт буруу юм.
Хэлийг эрлийзжүүлэх явдлыг үр дүнгээ хэдхэн жилийн дотор өгдөг, шийдвэрлэх цохилтын нэг удаагийн үйлдэл гэж үзэж болохгүй юм. Хэлийг эрлийзжүүлэх нь хэдэн зуун жил үргэлжлэх урт удаан үйл явц юм. Ийм учраас энд тэсрэлтийн тухай ямар ч яриа байж болохгүй.
Цаашаа. Хэлийг эрлийзжүүлсний үр дүнд ухаандаа хоёр хэлийг эрлийзжүүлбэл тус бүрээс нь ялгаатай шинэ, гурав дахь хэл үүснэ гэж бодох нь маш буруу юм. Үнэн хэрэг дээрээ эрлийзжүүлэх үед хоёр хэлний нэг нь голдуу ялагч болон тодордог бөгөөд тэрээр өөрийн дүрмийн бүтэц, өөрийн толийн үндсэн санг хадгалан үлдэж, өөрийн хөгжлийн дотоод хуулиар цааш хөгжиж, нөгөө хэл нь аажмаар өөрийн чанарыг алдаж, аажмаар мөхдөг.
Ингэхлээр хэлийг эрлийзжүүлэх нь ямар нэг шинэ, гурав дахь хэлийг бий болгодоггүй, харин аль нэг нь үлдэж, өөрийн дүрмийн байгууламж, толийн үндсэн санг хадгалан үлдэж, түүнд өөрийн хөгжлийн дотоод хуулиар хөгжих боломж олгодог.
Гэхдээ энэ үед ялсан хэл ялагдсан хэлний ачаар толийнхоо бүрэлдэхүүнийг нэлээд баяжуулдаг бөгөөд гэхдээ энэ нь түүнийг сулруулдаггүй, харин ч урвуугаар хүчтэй болгодог.
Жишээлбэл орос хэл гэхэд ийм байсан бөгөөд тэрээр түүхэн хөгжлийн явцад бусад хэд хэдэн ард түмний хэлтэй эрлийзжиж, чингэхдээ ямагт ялагч болон гарч байсан юм.
Энэ үед орос хэлний толийн бүрэлдэхүүн бусад хэлний толийн бүрэлдэхүүнээр баяжсан ба энэ нь түүнийг өчүүхэн ч сулруулаагүй, харин ч орос хэлийг баяжуулж, хүчтэй болгосон юм.
Орос хэлний үндэсний бие даасан байдлын хувьд гэвэл өөрийн дүрмийн байгууламж, өөрийн толийн үндсэн санг хадгалан үлдсэн учраас ямар ч хохирол хүлээгээгүй, орос хэл урагш дэвжин хөгжиж, өөрийн хөгжлийн дотоод хуулиар боловсронгуй болсоор байна.
Хэл эрлийзжүүлэх онол зөвлөлтийн хэл шинжлэлд ямар нэг ноцтой зүйл өгч чадахгүй гэдэгт эргэлзэх зүйл байхгүй. Хэрэв хэл шинжлэлийн гол зорилт хэлний хөгжлийн дотоод хуулиудыг судлах явдал байдаг нь үнэн юм бол эрлийзжүүлэх онол энэ зорилтыг шийдвэрлэж чадахгүйгээр үл барам түүнийг дэвшүүлэн тавихгүй, зүгээр л үл анзаарах буюу үл ойлгож байна гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй.
Асуулт. Хэл шинжлэлийн асуудлаар чөлөөт хэлэлцүүлэг явуулснаараа “Правда” сонин зөв зүйл хийсэн үү ?
Хариулт. Зөв зүйл хийсэн.
Хэл шинжлэлийн асуудлууд ямар чиглэлээр шийдэгдэх нь энэ хэлэлцүүлгийн төгсгөлд тодорхой болно. Гэхдээ одоо ч гэсэн энэ хэлэлцүүлэг маш их ашиг тустай гэж хэлж болно.
Юуны өмнө энэ хэлэлцүүлэг манай төвийн болон хэл шинжлэлийн байгууллагуудад шинжлэх ухаанд харш дэглэм хийгээд хүмүүс байгааг харуулав. Зөвлөлтийн хэл шинжлэл дэх ажил хэргийн байдлыг өчүүхэн төдий шүүмжлэл харуулж, тэр ч байтугай хэл шинжлэл дэх “шинэ сургааль” гэж нэрлэгдсэн хамгийн даруу шүүмжлэлийг хэл шинжлэлийн удирдах хүрээний зүгээс мөрдөн мөшгиж, хавчин хяхаж байна.
Н.Я.Маррын өв санд шүүмжлэлтэй хандсан, Н.Я. Маррын сургаалийг өчүүхэн төдийд үл дэмжвэл хэл шинжлэлийн салбар дахь үнэ цэнэтэй ажилтан, судлаачдыг албан тушаалаас нь халах буюу албан тушаал бууруулж байна. Хэл шинжлэлийн зүтгэлтнүүдийг ажил хэргийн шинж чанараар биш, харин Н.Я. Маррын сургаалийг үг дуугүй хүлээн зөвшөөрснөөр нь хариуцлагатай албан тушаалд дэвшүүлж байна.
Ямар ч шинжлэх ухаан үзэл бодлын тэмцэлгүйгээр, чөлөөт шүүмжлэлгүйгээр хөгжиж дэвждэггүй гэдгийг нийтээр хүлээн зөвшөөрдөг. Гэтэл нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн энэ дүрмийг хамгийн бүдүүлэг байдлаар үгүйсгэж, уландаа гишгэж байна. Өөрсдийгөө аливаа боломжит шүүмжлэлээс хаацайлсан, ямар ч алдаа гаргадаггүй удирдагчдын хаалттай бүлэг бий болж, дураараа дургиж, дунд чөмгөөрөө жиргэж байна.
Нэг жишээ авъя: зохиогч өөрөө голж, дахин хэвлэхийг хориглосон “Бакугийн курс” (Н.Я.Маррын Бакуд уншсан лекцүүд) байна, гэтэл удирдагч бүлгийн (нөхөр Мещанинов тэднийг Н.Я.Маррын “шавь нар” гэж нэрлэсэн) шийдвэрээр түүнийг дахин хэвлэж, ямар ч яриагүйгээр оюутнуудын унших номын жагсаалтад оруулжээ. Энэ нь гологдсон “Курсийг” бүрэн дүүрэн сурах бичиг хэмээн өгч оюутнуудыг хууран мэхэлсэн явдал мөн. Хэрэв би нөхөр Мещанинов болон хэл шинжлэлийн бусад зүтгэлтнүүдийн үнэн ч байдалд итгэхгүй байгаа ахул иймэрхүү зан авирыг би хорлон сүйтгэхтэй тэнцэх явдал гэж нэрлэнэ.
Яагаад ийм явдал болов ? Яагаад гэвэл хэл шинжлэлд бий болгосон аракчеевын дэглэм хариуцлагагүй явдлыг өөгшүүлж, ийм дураар авирыг даврааж байна.
Энэ хэлэлцүүлэг нэн ашигтай, яагаад гэвэл юуны өмнө энэхүү аракчеевын дэглэмийн нүүр царайг илчилж, түүнийг бут ниргэсэн юм.
Гэхдээ хэлэлцүүлгийн ашиг тус үүгээр дуусахгүй. Энэ хэлэлцүүлэг зөвхөн хэл шинжлэл дэх хуучин дэглэмийг бут ниргээд зогсоогүй, харин ч шинжлэх ухааны энэ салбарын удирдах хүрээний дунд ноёлж байсан хэл шинжлэлийн хамгийн чухал асуудлуудын талаарх үзэл бодлууд санаанд багтамгүй бантан болсныг илрүүлэн гаргав. Хэлэлцүүлэг болохоос өмнө тэд дуугай байсан бөгөөд хэл шинжлэл дэх таагүй байдлын талаар таг дуугай байсан юм, тэгээд тэд хэвлэлийн хуудаснаа арга буюу гарах болов. Ингээд юу болов ? Н.Я.Маррын сургаальд үй түмэн алдаа, эндэгдэл, нарийвчлаагүй асуудал, боловсруулаагүй үндэслэл гараад ирэв. Тэгвэл яагаад Н.Я. Маррын шавь нар зөвхөн одоо, хэлэлцүүлэг эхэлсний дараа дуугарч эхлэв гэсэн асуулт гарч байна. Яагаад тэд энэ тухай өмнө нь санаа тавиагүй юм ? Яагаад тэд шинжлэх ухааны зүтгэлтнүүдэд байдаг шиг энэ талаар нээлтэй бөгөөд шударгаар ярьж болоогүй юм ?
Н.Я.Маррын “шавь нар” Н.Я.Маррын “зарим нэг” алдааг хүлээн зөвшөөрч, хэл шинжлэлийг өөрсдөө марксист гэж үздэг Н.Я.Маррынхаа “нарийвчилсан” онолын суурин дээр цааш хөгжүүлж болно гэж бодоод байх шиг. Үгүй шүү, биднийг Н.Я.Маррын “марксизмаас” холхон байлгаж үз. Н.Я.Марр үнэхээр марксист байхыг хүсч, бас хичээсэн, гэхдээ тэр марксист болж чадсангүй. Тэр ердөө л “пролеткультчууд” буюу “рапповчууд” нар шиг марксизмыг хялбаршуулагч, бүдүүлэгжүүлэгч байсан юм.
(Орчуулагчийн тайлбар: Пролетку́льт гэдэг нь пролетарийн соёл-гэгээрлийн байгууллага гэсэн үгийн товчлол бөгөөд 1917-1932 онуудад Гэгээрлийн Ардын комиссариатын дэргэд ажиллаж байжээ. Пролетарийн сайн дурын байгууллага учраас хувьсгалын дараа “тэнэгтэж” өгдөг байж. Харин “раппов” гэдэг нь пролетарийн зохиолчдын оросын холбоо гэдгийг товчлол бөгөөд ийм байгууллага хувьсгалын дараа утга зохиолын нэгдэл байдлаар ажиллаж байгаад хожим Зохиолчдын Хороонд нэгдсэн юм.)
Н.Я. Марр хэлийг давхарга шиг үзэж хэл шинжлэлд буруу, марксист бус томъёолол оруулж, үүгээрээ өөрийгөө ч, хэл шинжлэлийг ч будлиантуулсан юм. Буруу томъёоллын суурин дээр зөвлөлтийн хэл шинжлэл хөгжих боломжгүй.
Н.Я.Марр хэлний “ангич чанарын” тухай бас л буруу, марксист бус томъёоллыг хэл шинжлэлд оруулж, үүгээрээ өөрийгөө ч, хэл шинжлэлийг ч будлиантуулсан юм. Ард түмэн хийгээд тэдний хэлний түүхэн бүхий л үйл явцтай зөрчилдсөн буруу томъёоллын суурин дээр зөвлөлтийн хэл шинжлэл хөгжих боломжгүй.
Н.Я.Марраас өмнөх хэл шинжлэлд байсан бүхнийг нүцгэн, хөнгөн хийсвэрээр үгүйсгэхэд хүргэсэн марксизмд харш, даруу биш, онгиргон, их зантай өнгө аясыг Н.Я.Марр хэл шинжлэлд оруулсан юм.
Н.Я.Марр түүхэн харьцуулсан судалгааны аргыг “идеалист” гэж хашгиран гутаан доромжилж байна. Ингэж ярих юм бол түүхэн харьцуулсан судалгааны арга нь хэдийгээр ноцтой дутагдалтай ч хэдий ч Н.Я.Маррын элементийн шинжилгээний жинхнээсээ идеалист дөрвөн аргын дэргэд хамаагүй илүү юм. Түүхэн харьцуулсан судалгааны арга ажил хийх, хэл судлахад түлхдэг бол Н.Я.Маррын арга пийшин дээр хэвтэж, кофейны шаараар алдарт дөрвөн элементийг тойруулан тааж буудахад хүргэдэг юм.
Н.Я.Марр “өвөг хэлний” онолыг бий болгосон хэлний бүлгийг (бүлийг) судлах аливаа оролдлогыг их зан гарган тоомсорлохгүй байна. Үүний хамт хэлний төрөлсөл, жишээлбэл славян мэтийн үндэстэн, эдгээр үндэстний хэлний төрөлслийг судлах нь хэлний хөгжлийн зүй тогтлыг судлахад нь хэл шинжлэлд ихээхэн тустай нь ямар ч эргэлзээгүй юм. “Өвөг хэлний” онол нь энэ ажилд ямар ч хамаагүй нь ойлгомжтой.
Н.Я.Марр болон ялангуяа түүний “шавь нарыг” сонсоод байхад Н.Я.Марраас өмнө ямар ч хэл шинжлэл байгаагүй, хэл шинжлэл Н.Я.Маррын “шинэ сургааль” бий болсноор эхэлсэн гэж бодогддог юм. Маркс, Энгельс нар түүнээс хамаагүй даруу байсан, тэд өөрийн диалектик материализмыг өмнөх үеийн шинжлэх ухааны, түүний дотор гүн ухааны бүтээгдэхүүн үздэг байсан.
Ийм маягаар энэ хэлэлцүүлэг зөвлөлтийн хэл шинжлэл дэх үзэл суртлын гэм нүглийг илрүүлэн гаргасан агуулгаараа манай ажил хэрэгт тус болж байгаа юм.
Манай хэл шинжлэл Н.Я.Маррын алдаанаас аль болох хурдан ангижирвал, тэр нь хэчнээн хурдан бол одоо амсаж байгаа хямралаасаа төчнөөн хурдан гарч чадна гэж би бодож байна.
Хэл шинжлэл дэх аракчеевын дэглэмийг устгаж, Н.Я.Маррын алдаанаас татгалзаж, хэл шинжлэлд марксизмыг нэвтрүүлэх нь миний бодлоор зөвлөлтийн хэл шинжлэлийг эрүүлжүүлэх зам мөн.

Орчуулсан: Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
2015 оны 01 дүгээр сарын 23

http://ganaa.mn/