Өглөө.мн Шинэ өглөө, Шинэ мэдээлэл
ШУА-ийн Түүх-Археологийн хүрээлэнгийн захирал, доктор С.Чулуунтай ярилцлаа.
–Даншиг наадмын түүхэн эх сурвалж, өнөөдөрсэргээн тэмдэглэхийн ач холбогдлыг олоннийт ихээхэн сонирхож, мөн шүүмжлэлтэйхандах нь ч байна. Түүх, соёлын ямар уламжлалтай байсныг тодруулахгүй юу ?
-Даншиг наадам монголчуудын хувьд Монголын үндэсний их баяр наадмын нэг байгаа юм. Анхны Даншиг өргөх ёслол 1639 онд Халхын анхдугаар Богд Жавзандамба хутагтыг залах ёслолын үеэс үүдэлтэй.
Энэ бол Манж Чин улсад дагаар орохоос өмнөх үйл явдал. Даншиг наадам Богд гэгээнд бат оршил өргөх гэсэн утгатай. Энэ үе буюу 1634 онд Монголын сүүлчийн эзэн хаан Лигдэн таалал болсон, монголчуудын өмнөд хэсэг Манж Чин улсад дагаар орчихсон байсан. Иймд монголчууд өөрсдийн шашны тэргүүнийг бий болгож, түүндээ оюун санаа, шашин соёлын хувьд нэгдэн тулгуурлаж байсан түүхтэй. Хэдийгээр монголчууд Манж Чин улсын бүрэн эрхшээлд байсан ч Даншиг наадам нь XVIII-XX зууны эх хүртэл монголчуудыг нэгтгэж, өв соёлоо төгс утгаар нь авч явах, өөрөө өөртөө үнэлэмж өгч чадах нөхцлийг бий болгосон. Даншиг наадам Чин улсын ямар ч нөлөөгүйгээр хийгддэг байсан. Монголд найман Богд байсан. Богдуудын үед даншиг наадам тасралтгүй явж ирсэн төдийгүй улам төгөлдөржиж, монголчуудын өнөөдөр ЮНЕСКО-д бүртгүүлээд байгаа эрийн гурван наадмыг төгс утгаар нь уламжлан авч төгөлдөржүүлж чадсан. Ганц наадам гэхээс илүү цаад талдаа бүхэл бүтэн соёлыг тээх үзэл хандлага байсан. Даншиг наадмаар дамжуулж монголчууд өөрсдийгөө үнэлэх үнэлэмж, газар нутагтаа эзэн байх үзэл санаа явж ирсэн. Үүний тод илрэл нь 1910 онд VIII Богд гэгээнд даншиг өргөх үеэр халхын нөлөө бүхий ноёд, лам нар Нүхтийн аманд чуулж, Монголын тусгаар тогтнолын анхны үүслийг хийсэн. Ингэж Монгол Улс тусгаар тогтнолыг Даншиг наадмынхаа үеэр сэрж санаачилсан байдаг юм.
–Богд гэгээнийг тойрсон олон ноёд Даншигт ямар үүрэгтэй оролцож байв?
-Анхны долоон ноён гэхэд л, тухайлбал Сэцэн хан аймгийн Боржигон Сэцэн ван Гомбосүрэн байна. Ерөнхий сайдын орлогч байсан энэ хүн Богд гэгээний хурдан хүлгийг уядаг, Ханддорж Чин ван хүчит бөхчүүдийг нь гаргадаг байсан. Далай ван Гомбосүрэн хурдан бор адуунуудаа уралдуулж Даншиг наадмын олон айраг, түрүүг авч байсан түүхтэй. Даншиг наадам нөгөө талаасаа шашны том зан үйл. Өөрөөр хэлбэл, төр улсгүй байсан энэ үед шашин монголчуудыг оюун санааны хувьд нэг зүгт чиглүүлэх, нэгтгэх гол тээвэрлэгч нь байсан. Тиймээс Монгол Улс тусгаар тогтнолоо тунхагласны дараа VIII Богдыг хаан ширээнд залахад монголчууд шашны тэргүүнийх нь хувьд илүү нэгдэж байсан. Даншиг ийм л олон утга учир, өөрийн дэг, ёс горимтой баяр наадам байгаа юм. Гэхдээ Богдуудын үеэс хойш 100-гаад жил мартагдсан.
–Орчин үед сэргээн тэмдэглэснээр жуулчдыг татах, соёлын томоохон наадам болж бүс нутаг, Ази тив,монгол туургатны хэмжээнд өргөн тэмдэглэдэг баяр болгох бодлогын чанартай алхмуудыг хийж байх шиг.Энэ талаар та юу хэлэх вэ?
-Жуулчдыг татах юм уу, баяр ёслол, найр наадам гэхээс илүү уламжлалт ёс, өв соёлоо сэргээж байгаагаараа ач холбогдолтой гэж харж байна.
–Даншиг наадмын түүхэн сурвалжуудын талаар түүхч, судлаачдаас судалгаа авч, наадмын дэг жаягыггаргасан уу?
-Түүхчийн хувьд хэлэхэд, гурван зүйлд ихээхэн анхаарсан. Нэгдүгээрт, 1728 онд II Богдыг залах үйл явдлыг нүдээр үзсэн хүний тэмдэглэл бий. Энэ бол хамгийн анхны мэдээ. Даншгийг хэрхэн зохион байгуулдаг, ямар ёс горимтой байсан зэрэг тодорхой бичсэн байдаг. Хоёр дахь мэдээ нь 1861-1910 он хүртэл Монгол Улсад 50-аад жил Элчин консулаар сууж байсан хүмүүсийн гаргасан “Монголын ард түмний наадам” товхимол, өөрсдөө оролцож байсан тэмдэглэл байгаа. Гурав дахь сурвалж нь энэ баяр ёслолын үйл ажиллагаанд байнга оролцож байсан Магсар хурц гэдэг хүний “Долоон хошуу Даншиг наадам” гэдэг зохиол байгаа. Дөрөвдүгээрт, миний ОХУ-ын архиваас олж ирсэн “Даншиг наадам” гэсэн бүрэн цуврал зураг бий. 1896 онд Хиагтад байсан Лужников гэдэг баян худалдаачин гэр бүлийнхээ хамт аялж ирж авсан Даншгийн зураг байгаа юм. Энэ дөрвөн баримтаас даншиг гэж юу байсан, яаж зохион байгуулж байв, ямар ёс дэг, жаягтай байсан бэ гэдгийг үндэслэж гаргасан. Манай хүрээлэнгийн хувьд төрийн байгууллага, бид Даншиг наадмын дэг ёс ямар байсныг л гаргаж өгсөн. Хэрхэн зохион байгуулж, яаж сценар хийснийг нь мэдэхгүй.
–Бөхийн цол олгох ёс ямар байсан юм бол?
-Даншгийн үед Богдын лүндэнгээр бөхийн цолыг олгодог байсан. Одоо бол Богд байхгүй байгаа, Монголд. Тэгэхээр яаж зохицуулж байгааг мэдэхгүй. Ер нь бол цаашид Аравдугаар Богд Монголд тодорно. Тэр үед уламжлалаараа Богдод даншиг өргөх нь тодорхой.
–Наадмын үеэр Сарьдгийн хийдээс олдсон ховор дурсгалуудаар үзэсгэлэн гаргах уу?
-Энэ удаа үзэсгэлэн гаргахгүй. Яагаад гэвэл, Өндөр гэгээн Занабазарын 380 жилийн ойд зориулж Өвөрхангай аймгийн Эрдэнэзууд үзэсгэлэн гаргасан. Хамгаалалтын асуудал чухал учраас энэ талыг бодолцсон. Хүй долоон худагт ил үзүүлэх боломжгүй. Олдворуудын хувьд түүхийн хосгүй дурсгал.
–Танай хүрээлэнгийн хайгуул, судалгааны энэ зуны ажил ид дундаа яваа байх. Шинэ содон мэдээлэл,судалгааны нээлтүүдээс сонирхуулахгүй юу?
-Хоёр хүрээлэн нэгдээд таван сар болж байна. Хэд хэдэн томоохон ажлыг хийж байгаа. Нэгдүгээрт, Монгол Улсын хэмжээнд бүх аймагт байгаа археологийн дурсгалын нэгдсэн сан байгуулах ажлыг эхлүүлсэн. Ингэснээр хэн ч хаанаас ч интернэтэд ороод Булган аймгийн Хангал суманд юу байгааг шууд үзэж болох, Төв аймгийн Баянцагаан суманд юу байна гэдгийг харж болох бололцоогоор хангана. Хоёрдугаарт, үндэсний экспедицийн тоог нэмж, монголчууд өөрсдөө хайгуулын анги ажиллуулж, одоо Сарьдгийн хийдэд судалгаа явуулж байна. Тэндээс ойролцоогоор дөрвөн метрийн урттай, том хэмжээний бурхны суурь гарч байгаа. Бурхны суурь маш их эвдрэлтэй хэдий ч одоогоос 400 зуун жилийн өмнө тийм том хэмжээний бурхныг монголчууд бүтээж байсан, тэр нь Өндөр гэгээнийх гэдгээрээ бас нэг том нээлт байх. Хэд хэдэн газар, тодруулбал Эгийн голд том экспедиц ажиллуулсан. Монгол-Францын судалгааны 20 жилийн судалгаагаар үзэсгэлэн гаргасан. Өндөр гэгээн Занабазар судлалын олон улсын хурлыг зохион байгууллаа. Монголын ард түмэн фронтод хэрхэн тусалсан тухай том хэмжээний каталогийг хийлээ. Одоо чөлөөлөх дайны катаологийг хийж байна. Ер нь бол манай ажилтнууд зав чөлөөгүй ажиллаж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, Монголын түүхийг бид зөвхөн судлахаас гадна олон түмэнд түгээх зорилгоор гурав хоногийн өмнө Улаанбаатарын музейд Чехээс Монголд ажилласан хүний “1957-1963 оны Улаанбаатар” сэдэвт үзэсгэлэнг зохион байгуулж, Чехийн парламентын дарга айлчиллаа. Удахгүй бид Хубилай хааны ойд зориулсан олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлыг хийнэ. Энэ хуралд Хубилай хаан болон Юань гүрнээр судалгаа хийдэг дэлхийн нэр хүнд бүхий эрдэмтэд анх удаа нэг дор цуглах юм. Сая бол Өндөр гэгээн Занабазарыг судалдаг эрдэмтэд анх удаа Монголд цугласан. Жишээ нь, эрмитажийн, Бээжингийн Чин гүрний судалгааны төвийн дарга зэрэг гол хүмүүс ирж Өндөр гэгээнийг дэлхийн хэмжээнд үнэлсэн.
–Хубилай хааныг янз бүрээр үнэлж дүгнэдэг. Олон улсын хурлаар энэ үзэл ойлголтыг нэг мөр болгож,бүрхэг байгаа мэдээллүүдийг тодруулж чадах болов уу?
-Хубилай хааныг түүхэнд янз бүрээр авч үздэг. Зарим талаар өрөөсгөл ойлголтууд ч байсан. Үүнийг засах том алхмууд хийгдэж байгаа. Олон улсын хурлаас өмнө 1960-аад оноос хойш Монгол нутагт судалсан археологийн судалгаан дотор Юань гүрэн бол Монголын Эзэнт гүрэнтэй холбоотой талаар “Хубилай хааны өв” нэртэй катаолог хийж байгаа. Мөн Монголын эзэнт гүрнээр судалгаа хийсэн дэлхийн шилдэг дөрвөн эрдэмтний номыг анх удаа гаргана. Түүнээс гадна Хубилай хааны Монголд байдаг, түүний байгуулсан цорын ганц хотыг /Өвөрхангай аймгийн нутагт/ малтаж байна. Энэ сарын 24-нд хаалтын арга хэмжээг зохион байгуулна.
–Судалгааны албан ёсны мэдээллийг хэдийгээр өгөх вэ?
-Одоогоор археологийн судалгаа ид өрнөж байна. Ирэх намар 9-10 дугаар сард судалгааны эхний үр дүнгийн талаарх мэдээллийг олон нийтэд өгнө. Судалгааны эцсийн үр дүн бол 1-2 жилийн дараа гардаг. Хамтарсан судалгаа, үндэсний экспедицийн бас нэг гол зорилго нь олон нийтэд Монголын түүхийг зөв ойлгуулах юм. Нийтдээ ийм дөрвөн үе шаттай судалгаа явагдаж байна.
Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин
