Монгол үнэхээр казино байгуулахад тохиромжтой юу?

2022 оны сүүлээр Монголын Засгийн газар казино байгуулах асуудлыг ахин хэлэлцэх асуудалд оруулсан. Казиногийн тухай хуулийн төслийг Монголын Засгийн газар анх удаагаа хэлэлцэж байгаа ч оролдлого бүр бүтэлгүйтсээр байна. Анх Казиногийн тухай хууль 1998 онд батлагдсан.

Хуулийг санаачилж, батлуулсан УИХ-ын гурван гишүүнийг казиногийн лицензийг хууль бусаар олгосон хэрэгт сэжиглэж байсан тул 1999 онд уг хуулийг хүчингүй  болгосон. 1998 онд батлагдсан Казиногийн тухай хуулийг эсэргүүцэж байсан УИХ-ын гишуун Т.Шаравдорж 2007 оны дөрөвдүгээр сард гэнэт Засгийн газарт Казиногийн тухай хуулийн төслийг өргөн барьсан. Энэ хуулийн төслийг гадаадын “Морин нуур” цогцолбор компани” (АНУ) компанид ашигтайгаар санаачилсан гэж хардаж байсан. Хуулийн төсөлд олон хачирхалтай заалтууд байгаа учраас жишээлбэл, З0 жилийн дотор Казиногийн онцгой бүсээс 300 километрийн зайд ойр казино байгуулж болохгүй гэсэн заалт бий. Энэ заалт нь казинод монополь эрх олгосон гэсэн үг. Эцэст нь хуулийн төсөл батлагдаагүй байна. 2009 онд УИХ-ын гишуун Д.Загджав 2007 онд батлагдсан казиногийн хуулийн төслийг дахин өргөн барьсан. Түүнийг Хан Уул дүүргийн даргаар ажиллаж байхдаа казино байгуулахын тулд “Морин нуур” цогцолбор компани” (АНУ) компанид нууцаар газар олгосон гэх яриа ч гарч байсан.

Түүний баталгаа болгож тухайн үеийн хотын дарга Д.Загджав “Маху ресурс” компани төлөөлөгч Аллен Гинсбергтэй уулзаж, хоёр тал хамтран ажиллах гэрээнд гарын үсэг зурсан тухай хэвлэлүүд мэдээлж байсан. Казиногийн тухай хуулийн төсөл өргөн барьсан Д.Загджав гишүүнийг авлига авсан гэж олон нийт хардаж, хуулийн төсөл дэмжлэг авч чадаагүй байна. Үүнээс хойш 2015, 2016 онд эдийн засгаа дэмжих казино байгуулах сэдвийг Засгийн газраас дэвшүүлж байсан ч сүүлдээ орхигдсон. Казино байгуулах гол зорилго нь эдийн засгаа сайжруулах, аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахад чиглэж байдаг. Гэвч инфляцийн өсөлт, валютын нөөцийн хомсдол, төгрөгийн ханш үргэлжлэн сулрах зэрэг эдийн засгийн хямралыг даван туулахад казино үнэхээр тусалж чадах уу?

Казино нээх нь улсын эдийн засгийг хөгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж чадахгүй. Казино үндэсний эдийн засагт төдийлөн хувь нэмэр оруулдаггүй. АНУ-ын Рокфеллерийн хүрээлэнгийн онцолсноор урт хугацаанд мөрийтэй тоглоомын үйл ажиллагаанаас тус улсад авчирсан орлогын өсөлт удааширч, бүр буурч байсныг түүх харуулж байна. АНУ-д ч гэсэн мөрийтэй тоглоомын салбарын орлого АНУ-ын ДНБ-ий дөнгөж 0.45 хувийг бүрдүүлдэг. Манай хөрш ОХУ-ын Краснодар хязгаарын казиногийн орлого тесвийн орлогыг О.1%-иар бага хэмжээгээр нэмэгдүүлсэн. Мөрийтэй тоглоомын аварга Макаог жишээ болгон авч үзвэл, 2022 онд Макаогийн засгийн газрын мөрийтэй тоглоомын татвар 2.4 тэрбум ам.доллар байсан бол Монгол Улсын гадаад ер 33.5 тэрбум ам.долларт хүрсэн. Мөрийтэй тоглоомын татварын орлогод найдах нь эдийн засгаа сайжруулах нь багасч байгааг харж болно. Казино нь зөвхөн зарим бүс нутаг, аж ахуйн нэгжүүдэд эдийн засгийн ашиг авчрах боломжтой. Зарчмын хувьд казино нь эдийн засгийн шууд бус өгөөжөөс гадна ресторан, баар, жижиглэнгийн худалдааны дэлгүүр зэрэг бусад төрлийн зугаа цэнгэлийн үйл ажиллагаа явуулах боломжтой. Гэхдээ эдгээр холбогдох үйлчилгээний салбарыг казинотой харьцуулахад зөвхөн туслах салбар гэж үзэж болно. Зочид бусад чөлөөт цагаа өнгөрөөх үйл ажиллагаанаас илүү казинод мөрийтэй тоглоом тоглоход илүү их цаг зарцуулдаг болохыг судалгаагаар тогтоожээ.

Мөн казино нээгдсэний дараа бусад үйлчилгээний газруудад хүмүүc бага мөнгө зарцуулдаг. Өөрөөр хэлбэл, казино байгуулснаар эдийн засгийн үр өгөөж нь зөвхөн тодорхой компани, бүс нутаг хүртэх нь боломжтой бол уул уурхай, мал аж ахуй зэрэг Монгол Улсын үндэсний эдийн засгийн тулгуур салбаруудад ашиг тусаа өгөх боломжгүй. Казинотой орнуудын оршин суугчид мөрийтэй тоглоомд донтох эрсдэл эрс нэмэгддэг байна. Казиногийн газраас 80 километрийн зайд амьдардаг хүмүүс бусадтай харьцуулахад мөрийтэй тоглоомд донтох магадлал хоёр дахин их байдаг нь олон тооны судалгаагаар батлагдсан. Мөрийтэй тоглоом нь хмүүсийн сэтгэл зүйд сөргөөр нөлөөлж, мөрийтэй тоглоомонд донтох зэрэг өвчинд хүргэдэг.

Өмнөд Солонгосыг жишээ болгон авч үзье Өмнөд Солонгос дахь 16 казино бүгд зөвхөн гадаадын жуулчдад ээлттэй. Мөрийтэй тоглоомд донтох явдлыг таслан зогсоох зорилгоор мөрийтэй тоглоомын хяналтын үндэсний хороог байгуулсан. Энэ тохиолдолд ч гэсэн мөрийтэй тоглоомонд донтох хүмүүсийн тоо өндөр хэвээр байна. Мэдээллийн дагуу өмнөд Солонгост мөрийтэй тоглоомд донтох түвшин нийт хун амын 6.1% буюу З сая орчим хүн байгаа нь АНУ, Австрали, Канад зэрэг өндөр хөгжилтэй орнуудынхаас гурав дахин их байна.

Казино нээх үед албан тушаалтнууд мөрийтэй тоглоомонд оролцох Эрсдэлтэй. Тус улсад өмнө нь УИХ-ын олон гишүүн мөрийтэй тоглож байгаад баригдаж байсан. 2006 онд Монголын “Хадгаламж” банкны ерөнхий нягтлан бодогч Ц.Чимэдцэрэн найзынхаа дансаар дамжуулан солонгос казинод хадгаламжийн банкны эргэлтийн хөрөнгийг байршуулсан хэрэгт буруутгаж байсан. УИХ-ын гишүүн Д.Зоригт 2014 онд “Вояж” зочид буудалд мөрийтэй тоглож байгаад баригдсан. Мөрийтэй тоглоомын хэрэгт холбогдсон хүмүүсийн тоонд “Макс” Группийн Ерөнхийлөгч Д.Ганбаатар, УИХ-ын гишүүн асан Д,.Загджав, Уул уурхайн сайд асан Цогтбаатар нар багтжээ. 2021 онд “Чингис хаан” олон улсын нисэх онгоцны буудлын дарга Л.Бямбасүрэнг Улаанбаатар хотын”Пийс бридж” зочид буудалд мөрийтэй тоглож байхад нь цагдаагийнхан баривчилжээ. Мөрийтэй тоглоомыг хуульчлаагүй байхад УИХ-ын олон гишүүн мөрийтэй тоглоом тоглож хууль зөрчсөн. Казино нээгдсэний дараа албан тушаалаа ашиглан мөрийтэй тоглох гэж оролдох нь олширч, улс орон мөрийтэй тоглоомын хэрэгт баригдана.

Казинотой хөрш орнуудын төрийн албан хаагчид мөрийтэй тоглоомд ихэвчлэн оролцдог. 2022 оны аравдугаар сард Казахстаны Алматы мужийн Прокурорын газраас Казахстаны 305 албан тушаалтан казинод 507 сая гаруй тенге (4 тэрбум орчим төгрөг) зарцуулсан гэж мэдэгдсэний дотор Дотоод хэргийн яам, Батлан хамгаалах яам, Сангийн яамны ажилтнууд багтжээ. Энэ нь тус улсын авлигатай тэмцэх тогтолцоо доголдолтой, авлигатай тэмцэх хяналт, авлигын эрсдэлийн шинжилгээ бүрэн хэрэгжихгүй байгааг нотолж байна. Мөн Казино бол мөнгө угаах хамгийн тохиромжтой газар юм. 2022 оны б-р сард Австралийн казиногийн аварга Star Entertainment Group-ийг их хэмжээний мөнгө угаасан хэргээр 62 сая долларын торгууль төлсөн гэж гадаадын хэвлэлууд мэдээлж байсан. 2022 оны аравдугаар сард Мьянмарын казино нь криптовалютын луйвар, хүний наймаа зэрэг үйл ажиллагаанд оролцдог тул Санхүүгийн үйл ажиллагааны ажлын хэсэг Мьянмарыг мьянмарыг мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэх хар жагсаалтад оруулсан гэж хэвлэлууд мэдээлж байсан.

2023 оны гуравдугаар сард АНУ- ын Вашингтон мужийн казиногууд хар Тамхины бүлэглэлүүдэд нэг сая доллар угаахад тусалсан. Казино нь гэмт хэргийн гаралт нэмэгдэхэд нөлөөлж, Нийгмийн хэв журмыг ноцтой алдагдуулж байна. Казино үйл ажиллагаа явуулдаг улс орнуудын гэмт хэргийн гаралтны мөрийтэй тоглоом тоглохыг хуулиар хориглосон улс орнуудтай харьцуулахад 8 орчим хувиар өндөр байна. 2020 онд Казахстаны Соёл, спортын сайд Ахтот Раймукулова хэлэхдээ, Казахстанд мөрийтэй тоглоомын салбараас үүдэлтэй гэмт хэрэг одоогоор үргэлжлүүлсээр л байна. Сүүлийн таван жилийн хугацаанд казинотой холбоотой 200 гаруй хулгайн гэмт хэрэг гарсан гэсэн статистик тоо бий. 2023 оны тавдугаар сард Казахстанд 2022 онд гарсан эрүүгийн гэмт хэргийн 20% (31,000) нь мөрийтэй тоглоомтой холбоотой гэж хэвлэлүүд мэдээлж байсан.

Түүнчлэн Монгол Улсын УИХ-ын гишуун асан О.Баасанхүү “Мөрийтэй тоглоомыг зөвшөөрвөл дагаад гарах гэмт хэргээс өөрийгөө хамгаалж чадахгүй. Мөн казинод орж чадахгүй байгаа орон нутгийн иргэд бусад хууль бус газар очиж онлайнаар мөрийтэй тоглох эсвэл онлайн луйвар хийх боломжтой байдаг байна. Лас Вегасын казино олон удаа биеэ үнэлж, хар тамхи хэрэглэсэн хэргээр торгууль ногдуулах тохиолдол маш их байна. Мьянмар, Лаос зэрэг зуун өмнөд Азийн орнуудын казинод биеэ үнэлэх үйл ажиллагаа дүүрэн, онлайн луйвар, хар тамхины наймаа газар авчээ. Мөрийтэй тоглоом нь маш олон мөнгө угаах, биеэ үнэлэх, хар тамхины наймаа болон бусад үйлдлүүд дагалддаг бөгөөд Монгол Улсын хууль сахиулах, мөрдөн байцаалтын ажиллагаа одоогийн байдлаар бүрэн дүүрэн хариу өгөхөд хангалтгүй байна. Казино нь богино хугацаанд санхүүгийн ашиг олдог ч урт хугацаандаа үндэсний аюүлгүй байдалд аюул учруулдаг байна.

Казиногийн тухай хуулийн төсөл олон жил яригдаж, агуулга нь хэн бүхэнд танил болоод байна. Манай казино байгуулах стандартууд нь гол төлөв Макаогийн казинод тулгуурладал тэгэхээр гадаадын хөрөнгө оруулагчдын нэг удаагийн 300 сая ам долларын хөрөнгө оруулалт орж ирэх уу? Нисэх буудлын ойролцоо казино байгуулснаар хуулийн төсөлд тусгагдсан аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх зорилгод хүрч чадах уу? Мөнгө угаах, авлигатай тэмцэх болон бусад хууль эрх зүйн орчин төлөвшсөн yу? Засгийн газар гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх мөрийтэй тоглоомд донтох явдлыг хэрхэн таслан зогсоох ёстой вэ? Энэ бүхнийг тооцохгүйгээр яаран казино байгуулах нь аюултай юм.

Тэр үед үндэсний эдийн засгийг хөгжүүлж чадахгүйгээс гадна сөрөг ур дагаварт хүргэж болзошгүй эрсдэл байна. Иймд Монгол Улс эдийн засгаа хөгжүүлэх ганц арга зам зөв хэдий ч казиног нээх талаар бид маш сайн анхаарч үзэх нь зүйтэй юмаа.

 

Б.ТӨМӨР