Петер Айген: Монгол Улс уул уурхайн салбарт үүрлэсэн авлигатайгаа тууштай тэмцэх хэрэгтэй

      Транспэрэнси Интернэйшнл олон улсын байгууллагын үүсгэн байгуулагч, доктор Петер Айгентай ярилцлаа.

-Транспэрэнси Интернэйшнл бол дэлхийд данстай том байгууллага. Авлигын эсрэг дэлхий нийтээрээ тэмцдэг энэхүү байгууллагыг үүсгэн байгуулах болсон түүхээ та манай уншигчдад хуваалцахгүй юу?

-Би Дэлхийн банкны Зүүн Африкийг хариуцсан захирлаар ажиллаж байсан. Тухайн үед Зүүн Африкийн Уганда, Кени зэрэг орнуудын хөгжилд авлига ихээхэн тээг болж байсан. Европын, Японы, Азийн зэрэг гадны компаниуд тэдгээр орнуудад авлигыг ихээхэн өдөөж эх үүсвэр нь болж байсан л даа. Тиймээс Зүүн Африкийн орнуудыг авлига, хээл хахуулиас нь салгая, ингэснээр эдийн засаг, ардчиллыг нь хамгаалахаас гадна тухайн үед үүсээд байсан янз бүрийн зөрчилдөөн, иргэдэд хортой байгаа зүйлээс урьдчилан сэргийлнэ хэмээгээд авлигатай тэмцэх санаачилгыг Дэлхийн банк дотроо гаргасан. Тухайн үед Дэлхийн банкинд 198 орон гишүүнээр элссэн байсан. Миний энэхүү санаачилгыг тэдгээр орнууд дэмжээгүй. Тиймээс би ажлаасаа гарсан. Ингээд Берлинд очиж олон хүний туслалцаатайгаар Транспэрэнси Интернэйшнл байгууллагыг 1993 онд байгуулж байсан.

Авлига, хээл хахууль бол тухайн нийгэмдээ маш хортой зүйл. Ялангуяа ядуу эмзэг бүлгийн хүмүүст бүр ч хортой байдаг. Тиймээс яг энэ асуудалд манай байгууллага олон жил олон ажил өрнүүлж байгааг харахад сайхан байдаг.

-Зүүн Африкийн орнуудын авлигыг гадны компаниуд өдөөж, эх үүсвэр нь болж байсан гэдэг содон сонсогдлоо. Энэ талаар дэлгэрүүлж ярилцъя. Таны бодлоор манай улсад энэ асуудал хэр түвшинд байна вэ?

-Транспэрэнси Интернэйшнл байгууллага анх санаачилга гаргахдаа хөгжсөн орнууд дэлхийн урд бөмбөрцөгт байгаа Африк, Ази зарим тохиолдолд Европод колончлолын дараах шилжилтийн явцад буй улс орнуудын лидерүүдэд гаднаас нөлөөлж авлигыг газар авахад нь тусалж байна гэсэн асуудлыг хөндсөн.

Ер нь хөгжсөн орнууд буурай улс орнуудын лидерүүдийг нь системчилж, авлига хээл хахуульд автуулж буруу төсөл, хөрөнгө оруулалт хэрэгжүүлэх нөхцөлийг бий болгож байсан. Тухайн үед хөгжсөн орнууд хөгжиж буй сул дорой улс орнуудад авлигыг өдөөж байна гэдэг санаа маань явж өгөөгүй. Хөгжсөн улс орнууд үүнийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байсан. Тухайн үед гадны улс орнуудад хээл хахууль өгөх үйлдлүүдийг хориглосон хуультай улс АНУ-аас өөр байгаагүй. АНУ-ын ерөнхийлөгч Жимми Картер “Watergate” гэх томоохон хэргээс үүдэлтэйгээр гадаад улсын Засгийн газрууд гадаадад хээл хахууль өгөхийг хориглосон хуулийг баталсан. Герман, Франц, Их Британи, Испани зэрэг орнуудад энэ асуудал огт яригддаггүй байсан. Тэд “Гадаадад болж байгаа хэргийг бид яаж хянах юм бэ. Яаж ч чадахгүй шүү дээ” гэсэн байр суурийг илэрхийлдэг байсан. Ингээд бид OЕCD (Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа хөгжлийн байгууллага) болон түүний гишүүн орнуудтай 1995-1997 оныг хүртэл маш идэвхтэй ажилласан. Үүний үр дүнд Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа хөгжлийн байгууллага-OЕCD Хээл хахуультай тэмцэх конвенцийг гаргасан. Энэ бол бидний хамгийн том амжилт гэж хэлж болно. Үүний дараа Дэлхийн банкны ерөнхийлөгч James Wolfensohn бидний гаргасан зарчмын дагуу өөрсдийн үйл ажиллагааг явуулна гэсэн бодлогын том өөрчлөлт хийсэн. Үүний мөрөөр Олон улсын валютын сан, НҮБ зэрэг байгууллагууд маш идэвхтэй ажиллаж эхэлсэн. Хэдэн жилийн дараа НҮБ-ын Авлигатай тэмцэх конвенц гарсан.

Гол нь OЕCD-ийн гишүүн буюу хөгжсөн улс орнуудыг хүлээн зөвшөөрүүлэх асуудал байсан. Үүн дээр үндэслээд авлигатай тэмцэхийн тулд тогтолцооны тодорхой хүрээг баримтлах ёстой. Үүнд Засгийн газрууд, хил дамнасан үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа томоохон корпорац, төрийн бус байгууллагууд хамтрах ёстой гэж үзсэн. Ингээд хувийн хэвшил, Засгийн газар, төрийн бус байгууллага иргэд гурвалсан байдлаар хамтарч авлигатай идэвхтэй тэмцэх үндсэн тогтолцоо, хүрээг тодорхойлсон.

Үүнд үндэслэж үйл ажиллагааныхаа үндсэн баримтлах гурван зарчмыг бид гаргасан. Нэгдүгээрт, тухайн улс орны нөхцөл байдал ямар байгаа талаарх оношилгоо орно. Үүнийг Берлин дэх төв оффис хийдэггүй. Транспэрэнси Интернэйшнл байгууллага одоогийн байдлаар 110 үндэсний салбар байгууллагуудтай. Зарим улс орнуудад энэ байгууллага нь маш идэвхтэй байна. Тухайлбал, Германд гурван мянган гишүүнтэй, Бангладешид 11 мянган гишүүнтэй том байгууллага болчихсон байгаа. Харин Монгол Улс дахь салбарын тухайд олон гишүүнгүй ч идэвхтэй ажиллаж байна. Транспэрэнси Интернэйшнлийн салбарууд авлигын нөхцөл байдал ямар байгаа вэ гэдэгт өөрсдөө дүгнэлт, шинжилгээ гаргадаг. Өөрөөр хэлбэл, бид алсаас ингэ тэг гэж хэлдэггүй. Авлигын түвшин ямар байна, түүний дагуу ямар ажил хийх ёстой вэ гэдгийг тухайн улс дахь салбарууд тодорхойлдог.

Хоёрдугаарт, бид системчилсэн байдлаар ажиллах зарчим баримталдаг. Авлигатай тэмцэнэ гэхээр авлига хээл хахуульд холбогдсон хүмүүсийг илрүүлж тэдэнд Эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэнэ гэж олон нийт ойлгодог. Маш дуулиантай хэрэг үүсгээд, ингэснээр авлигатайгаа их үр дүнтэй тэмцээд байна гэж хардаг. Эрүүгийн хууль тогтоомжоор хариуцлага хүлээлгэнэ гэдэг нь авлигатай тэмцэх арга хэрэгслийн зөвхөн нэг хэлбэр юм. Авлигатай цогцоор нь тэмцье гэж байгаа бол шударга байдлын системийн хүрээнд ажиллах хэрэгтэй. Мэдээж эрүүгийн эрх зүйгээ сайжруулах хэрэгтэй. Хариуцлага хүлээлгэх ёстой. Мөн, төрийн худалдан авалтын ил тод байдал, хэвлэлийн эрх чөлөө, шүгэл үлээгчийг хамгаалах зэргээр олон талаас нь харж байж авлигатай системтэйгээр тэмцэнэ.

Гуравдугаарх зарчим нь, гурван талын хамтын ажиллагаа. Хамтын ажиллагаа гэхээр зөвхөн шүүмжилнэ гэсэн үг биш. Компаниудаа ч, Засгийн газраа ч тэр дайсан шиг шүүмжилсээр байгаад ямар ч бүтээлч хамтын үр дүн гарахааргүй нөхцөл рүү түлхчихдэг. Засгийн газар гэдэг бол хууль ёсны шийдвэрийг гаргаж, тухайн улс оронд мөрдүүлж буй эрх бүхий субъект. Тиймээс тэрхүү байгууллагатай хамтарч ажиллаж гаргаж байгаа шийдвэр бодлогыг нь аль болох авлигатай тэмцэхэд үр дүнтэй байлгах чиглэлд дэмжиж, хамтарч ажиллах нь зүйтэй. Хувийн хэвшлийн компаниудын хувьд ч авлига, хээл хахууль өгөхийг хүсдэггүй. Ганц нэг компани авлига өгч ашиг хонжоо олж байгаа юм шиг боловч авлига хаана цэцэглэсэн байна, тэнд эрүүл өрсөлдөөнт зах зээл устаж үгүй болж байдаг. Тиймээс компаниуд авлигын эсрэг мөн нэгдэх ёстой. Ингэхдээ аль нэг оролцогч талын нөлөөнд авталгүй хараат бус байдлаар хамтын ажиллагааг үргэлжлүүлэх нь чухал.

-Улс орнуудын авлигын индексийг Транспэрэнси Интернэйшнл мэдээж зарласан байдаг. Гэхдээ та Монголын өнөөгийн бодит байдлыг хэрхэн харж байна вэ?

-БНСУ-д болсон Ардчиллын дээд хэмжээний уулзалтын үеэр Монголын ХЗДХ-ийн сайд намайг Монголд урьсан. Их олон жилийн дараа би Монголд зочилж байна. Тиймээс Монголын талаар төдийлөн сайн мэдэхгүй байна.

Би ирээд Монгол Улсын Засгийн газар болон Авлигатай тэмцэх газраас хэрэгжүүлж буй авлигатай тэмцэх стратеги, хамрах хүрээтэй танилцсан. Энэ асуудлаар цогц системтэйгээр тэмцэх зураглалыг гаргаж ирсэн байна лээ. Жишээлбэл, байгалийн баялаг, уул уурхайн салбарын засаглалд анхаарч ажиллая гэсэн байгаа нь маш зөв. Түүнчлэн аливаа хөрөнгийн эцсийн өмчлөгчдийн ил тод байдлыг анхаарч ажиллах нь зүйтэй. Иргэний нийгмийн байгууллагуудтайгаа нээлттэй хамтарч ажиллая гэсэн хандлага нь ажиглагдсан. Авлигатай тэмцэх үндэсний хөтөлбөр, стратегийн баримт бичгүүдтэй танилцсан. Монгол Улсын Засгийн газар, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Авлигатай тэмцэх газрын төлөөлөгчи дтэй үр дүнтэй уулзалтууд хийсэн.

Нийгмийн хөгжлийг гамшгийн хэмжээнд хүргэчихээд байгаа авлигыг системтэй устгах чиглэлд зоригтой арга хэмжээ авна гэж найдаж байна. Энэ мэтээр өөдрөгөөр харсан зүйлүүд байгаа сул тал ч ажиглагдсан. Тухайлбал, үүнийгээ Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдтай ч, иргэний нийгмийн байгууллагуудтай ч, бусад холбогдох албаны хүмүүстэй ч ярилаа. Монгол Улс нэлээд дэвшилттэй хуулиуд баталсан байна. Гэхдээ бодит байдал дээр хуулийн хэрэгжилтийг хангах нь чухал байна. Нийгмийн зөвшилцөлд хүрээгүй үед хуулийг баталснаас хэрэгжилт сул байна гэж харж байна.

Нийгэмд тодорхой зуршил болсон зүйлийг өөрчлөхөд бэрхшээлтэй байдаг. Африкийн улсуудад гадны компани тодорхой төсөлд гүйцэтгэгчээр оролцохдоо хээл хахууль өгөөд тендерийн үнийн дүнг нь өөрчилдөг гэдэг ч юм уу тодорхой жишиг тогтсон байдаг. Үүнээс салахад хэцүү. Нийгмийг зөвшилцөлд хүргэхэд хэвлэл мэдээллийн соён гэгээрүүлэх үйлдэл маш чухал гэж би үздэг.

Үүнээс гадна гурвалсан хамтын ажиллагаа хэрэгтэй. Үүний нэг тод жишээ бол “Олборлох үйлдвэрийн ил тод байдлын санаачилга” гэсэн байгууллага. Энэхүү байгууллага нь анх байгалийн нөөцийн ил тод байдлыг сайжруулах санаачилгыг гаргаж байсан. Үүний гол зорилго нь авлига ихтэй байгаа салбарт ямар асуудал байна, ирээдүйд аль салбараа хөгжүүлье гэж харж байгаа юм бэ гэдгээ Засгийн газар, иргэний нийгмийн байгууллагууд, компаниуд эрх тэгш байдлаар замын зургаа гаргаж, түүнийхээ төлөө оролцогч байгууллагууд өөрсдийн хөдөлмөрийн хуваарилалтыг хийж ажиллах жишгийг тогтоосон. Миний УЗ-ийн даргаар олон жил ажиллахдаа гаргасан энэ санаачилга их үлгэр жишээ болж өргөжин өнөөдөр олон оронд хэрэгжиж байна. Монгол Улсад ч мөн энэ санаачилга хэрэгждэг. Монголын зөвлөлдөх механизм сайн ажиллаж байгаа гэж ойлгосон. Тиймээс үүнийгээ илүү эрчимжүүлэх шаардлагатай. Гурван талт хамтын ажиллагаагаараа дамжуулж Засгийн газартайгаа тал талаасаа зөвшилцөлд хүрэх хэрэгтэй гэдгийг би сүүлийн үед яг л маани шиг давтаж хэлж байгаа. Нэгэнт зөвшилцөж баталсан хууль тогтоомж маш сайн хэрэгждэг. Яагаад олон талт оролцоо байх ёстой гэж хэлээд байна гэхээр авлига зөвхөн Монголд байгаа асуудал биш. Олон улсын асуудал. Тиймээс бүх талаасаа шийдлээ гаргаж хууль болгож түүнийгээ зуршил болгохоос нааш шийдвэрлэж чадахгүй. Өөрөөр хэлбэл, зөвхөн нэг байгууллага эсвэл нэг Засгийн газар хязгаарлагдмал өнцгөөс хараад шийдвэрлэж чадахгүй.

 

Үргэлжлэлийг энд дарж уншина уу