Н.Эрдэнэцэцэг: СТА цол тэмдэг одоо ямар ч үнэ цэнэгүй болж

СТА Балетын жүжигчин Н.Эрдэнэцэцэгтэй ярилцлаа.

-Сайн байна уу. Бүжигчин хүнтэй уулзаж байгаа учраас энэ урлагийн талаар яриагаа эхэлье?

-Сонгодог бүжгийн урлаг дэлхийн номер нэг урлаг. Энэ урлагаар хүүхдүүд хичээллэхдээ 10 настайгаас эхэлж хичээллэх ёстой. Энэ үед хүүхэд хичээлийг хүлээж авах бие нь боловсорсон гэж үздэг. Хүүхэд 10 настайгаас хичээллэж эхлээд 7-8 жил суралцдаг. Энэ хугацаанд маш их хөдөлмөрлөж, биеийн хөгжил, зөв зогсох зэрэг хичээлийг хамгийн түрүүнд эзэмшдэг. Багаасаа суурь тавигдаад энэ хүүхэд модноос зуурч талбай дээр тэнцвэрээ олж , хөдөлгөөн хийж сурах нь эмх цэгцтэй явах, нуруугаа тэгш байлгах, бие бялдраа хөгжүүлэх гэх зэрэг суурь тавигддаг. 7-8 жил хичээллэх хугацаанд зөвхөн бүжгийн хичээл, балетын бүжгийн хичээл орохгүй. Бусад мэргэжлийн хичээл ороод явна. Манайх балет гэхээр ганцхан хөдөлгөөний хичээл ордог гэж боддог . Тийм биш. Тухайлбал, Хөгжмийн онол, Бүжгийн түүх, Төгөлдөр хуур тоглох, Төгөлдөр хуур дээр бүх нот тоглож сурч байж мэргэжлийн жүжигчин болно. Ингээд сурч төгссөний дараа аль театрт ажиллаад явах уу, өөр чиглэлээр явах уу гэдгээ шийдвэрлэдэг.

-Одоо бага насны хүүхдүүд балетын урлагаар хичээллэж байна. Ер нь 4-5 настай хүүхдүүд балетаар хичээллэх нь зөв үү?

-Манай бага насны хүүхдүүдийг 4-5 настайгаас эхлүүлээд балетын хичээлээр хичээллүүлж байна. Үүнийг балетын гэж нэрлэж болохгүй. Мэргэжлийн хүмүүс үүнд маш дургүй байдаг.

-Тэгвэл юу гэж нэрлэх вэ?

-Жоохон хүүхдүүд балетын хичээлээр хичээллэнэ гэж байхгүй. Харин зүгээр бие бялдрыг хөгжүүлж, өлмийгөө жийж, хөгжим сонсох, хөлний сунгалт хийх зэргээр хичээллэж болно. Зарим нэг сургалт явуулж байгаа газрыг хараад байхад хамаагүй сонгодог бүжгийн хүнд элементүүдийг тавьсан байдаг. Үүнийг хараад айдаг. Хүүхэд гэмтэл авах мөн хөдөлгөөн хийх бие бялдар, булчин суугаагүй байхад хамаагүй хөдөлгөөн хийлгэж болдоггүй. Одоо сонгодог урлагт мэргэжлийн ангид тавдугаар анги төгссөн хүүхэд авдаг. Арван настайгаас хичээллээгүй, 10 дугаар анги төгссөн хүүхдүүдийг сургуулиуд сургаад мэргэжлийн бүжиг дэглээч, мэргэжлийн багш гэж төгсгөж байгаа. Хэдий мэргэжлийн гэж төгсөж байгаа боловч бүрэн дүүрэн судалж амжаагүй гэж үздэг. Сонгодог урлаг маш нарийн, хүний эсээс аваад булчин шөрмөс болон гар, хөлний хурууны мэдрэмжийг хүртэл зөв хөгжүүлж байж цаашаа хөгжинө. Тэгэхгүй дундаас нь янз бүрээр хичээллүүлснээс болж нуруу болон булчин буруу хөгжих, өсөлт нь зогсох зэрэг болгоомжлох зүйлүүд байдаг.

Сонгогдог урлагийн бүжигчид дээд зэргийн тоо боддог хүмүүс

-Балетын урлагийн хүнд элементүүдийн талаар илүү дэлгэрүүлж ярихгүй юу?

-Сонгодог бүжиг маш дээд цэгтээ хүртэл боловсорчихсон урлаг. Энэ урлаг анх Италид үүсч боловсорсон. Үүний дараа Франц, Орос зэрэг орнууд хөгжсөн. Маш нарийн дэг жаягтай. Энэ балетын урлаг дэлхий дээр ганцхан Франц хэлээр явдаг. 500-600 хөдөлгөөн байлаа гэхэд түүнийг маш олон хувилбарт оруулж, бүжиглэж, сольж, хөдөлгөөн бий болгодог. Мөн эмэгтэй хүн 32 эргэх эргэлт гэж байна. Үүнийг хүн бүр хийж чадахгүй. Энэ бүжиг хүний чадлын хэмжээгээр хийгдэж явдаг.

Иймээс энэ хөдөлгөөнүүд маш хүнд, хүний тархийг маш их ажиллуулдаг. Манайхан урлагийн хүмүүс тоо боддоггүй гэж боддог. Тийм биш эсрэгээр маш их тоо боддог. Тэр дундаа сонгогдог урлагийн бүжигчид дээд зэргийн тоо боддог хүмүүс. Олон хөдөлгөөнийг шууд өөрчилж бүжиглэдэг. Тухайлбал, 32 хөдөлгөөнийг нэг зүг рүү хийж байсан бол багш нь дөрвөн зүг рүү хий гээд хөгжмөө өөрчлөхөд тухай бүжигчдийн тархи нь ажиллаж дөрвөн зүг рүү хувиргаж хийх жишээтэй.

-Балетын урлагаар 10 настайгаа эхэлж хичээллэх ёстой юм байна. Энэ урлагаар хэдэн жил ажиллах боломжтой байдаг вэ?

-Балетын урлаг залуу насны урлаг. 20 жилийн хугацаанд хүн их юм сурч мэддэг. Нас нэмээд ирэхээр хөдөлгөөн бага болдог. Дэлхийн том одод 80 нас хүрчихээд амархан гэсэн элементүүдээ хийж байдаг. Харин хүнд элементүүдийг хийхгүй.

-Манайд балетын урлаг хэр хөгжсөн бэ. Боловсон хүчнээ яаж бэлтгэж байна. Миний мэдэхээс Хөгжим бүжгийн коллежид бэлтгэж байгаа?

– 1963 онд анх сонгодог балетын урлагийг бэлтгэж, нам засгаас арга хэмжээ авч байсан. Манайд бүжиг дэглээч байгаагүй. Жаминдавга гуайг, бас Жав гуайг бүжгийн багшаар Москвад сургаж байсан. Эдгээр хүмүүс төгсөж ирээд Монголд анхны балетын боловсон хүчинтэй болж Хөгжим бүжгийн сургуульд Сонгодог бүжгийн анги нээж байсан юм. Ингээд Жав багшийн анхны шавиар би очиж байлаа. Анх Хөгжим бүжгийн сургууль Урлагийн сургууль гэсэн нэртэй байсан юм. 1964 оноос мэргэжлийн сургууль болж бүх сонгодог хөгжим, бүжиг дээр Зөвлөлтийн мэргэжилтэн, үндэсний урлаг дээр монгол багш ажиллаж байсан. Ингээд хоёр улсын гэрээгээр Орос улсад мэргэжилтэн бэлтгэсэн. Харин ардчилал гарснаас хойш бэлтгэж чадахаа больсон. Одоо Хөгжим бүжгийн сургуульд боловсон хүчнээ бэлтгэж байна.

-Та яаж яваад энэ урлагтай холбогдов?

-Манай эгч хөл дээр зогсож байгаа хүний зургийг үзүүлээд, тэгээд л балетын ангид орсон юм. Анх Жав багшийн удирдлага дор хичээллэж эхэлсэн. Ю. Цэдэнбал даргын гэргий нь энэ сонгодог урлагийг хөгжүүлэх гэж их зүтгэсэн. Ингээд зөвлөлтийн мэргэжилтэн урьж авчраад балетын хичээл орж байсан. Ингэж балетын анхны жүжигчид төгссөн. Одоо Хөгжим бүжигт маш сайн багш нар хичээллэж байгаа. Балет бол зарчимтай, дэглэмтэй урлаг. Багшийнхаа өөдөөс дуугарахгүй хичээлээ хийдэг байсан. Бүжгээ хийж чадахгүй багшдаа загнуулахаар уйлж үгээ илэрхийлдэг байсан. /Инээв/

-Суралцаж байх хугацаандаа бүжгийн жүжгүүдийг тоглож байсан уу?

-Хөгжим бүжиг жил бүр тайлан тоглолт хийдэг байсан. Тэр тайлан тоглолт дээр гол дүрд нь тоглодог байлаа. Би Хөгжим бүжгийг анх төгсөөд сонгодог бүжгэн жүжигт тоглож байсан. Үндэсний балетууд болох “Цэнхэр нүдэн бүсгүй”, “Уран хас”, “Үйлийн гурван толгой”, “Дон Кихот” гэх мэт театрт тавигдсан 30 гаруй бүтээлийн арван бүтээлийн гол дүрд тоглосон. Бусад бүжгэн жүжгийн гоцлол бүжгийг бүжиглэсэн. Манай тавигдсан том бүжгэн жүжгүүд дэлхийн их театрын тавилтаар тавигддаг. Иймээс балетын урлаг маш өндөр хөгжиж байгаа. Чайковскийн гурван том балетыг тоглосон. Тухайлбал, “Хунт нуур”, “Нойрссон гүнж”, “Цөмөөхөй” жүжгүүдийг зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд ирж тавьсан. Энэ үед сонгодог урлаг сайн хөгжиж байсан. Одоо бидний тавьсан тавилтаар тавьж байгаа.

-Балетын урлаг залуу насны урлаг гэлээ. Та хэдэн нас хүртэл бүжиглэв?

-1970 онд сургуулиа төгсөөд 1991 онд тэтгэвэртээ гарсан. Энэ хугацаанд Монголын сонгодог урлаг маш өндөр хөгжсөн. Ардчилал гараад 1991 онд театр урлагийн бүх ахмад жүжигчдийг тэтгэвэрт гаргасан. Үүнээс болж театрууд нэг хэсэг зогсч, ахмад жүжигчид байхгүй болсон. Энэ бол маш том алдаа. Ингээд тэтгэвэртээ гарчихаад багшилж эхэлсэн. Спортын сургуульд уран гимнастик, бүжгийн хичээлийг 10 жил заагаад үүний дараа КУДС-д багшилсан. Багшлахдаа зөвхөн бүжиг заахаас гадна ёсзүй болон цаг барихыг шаарддаг. Сонгодог урлаг болон ер нь урлагт хэзээ ч цагаас хоцрох ёсгүй. Харин одоо сүүлийн үеийн шоу тоглолтуудыг хоёр цаг хүлээж байна. Бидний үед ийм зарчим байгаагүй. Сүүлийн үеийн залуучууд өөрсдийгөө “од” гэж бодоод цаг хожигдож очиж болно гэж боддог болсон юм шиг байна. Би үүнийг үнэхээр их гайхаж байна. Эсвэл заавал хүмүүсийг 40-50 минут хүлээлгэх шаардлагатай болчихсон юм болов уу.

-Манайд тоглогдож байгаа ихэнх тоглолтууд цагтаа эхэлдэггүй шүү дээ. 30-40 минут хүлээх чинь энгийн үзэгдэл шиг болчихсон юм биш үү?

-Тухайн тоглолт хийж байгаа хүмүүс үнэ цэнээ алдаж байгаагийн шинж. Хүн чинь урлагаас суралцдаг. Иймээс тоглолт хийж байгаа хүмүүс тоглолт эхлэхээс өмнө хогоо битгий хаяарай гэдгийг хэлээд байвал хүмүүс хогоо хаяж хогийн цэг болгохгүй шүү дээ. Мөн тоглолт хийж байгаа хүн цагтаа эхлээгүй учраас хүмүүс идэж ууж байна. Зарим нь бүр согтууруулах ундаа хэрэглэж байна. Энэ нь урлагаар хүнийг хүмүүжүүлнэ гэдэг зүйл байхгүй болсны шинж. Хошин урлагийнхан тайзны яриа гэдэг хичээлийг заалгасаар байж сургууль төгсдөг. Гэтэл гудамжны яриагаар ярьж байна. Үүнийг нь хүмүүс сурч байна. Урлагаар ёсзүйгүй үг хэлэхээр тэр болгоныг хүмүүс сураад гарч байна. Бидний үед тайзны урлагаас хүмүүс суралцаж байсан. Гэтэл одоо энэ зүйл алдагдсан.

Урлагаар хүнийг хүмүүжүүлнэ гэдэг зүйл байхгүй болсон

Одоо тоглогдож байгаа тоглолтыг шүүмжилж хэлдэг хүн ч байхгүй болсон байна. Мөн залуу уран бүтээлчид нэг кинонд тоглоод өөрсдийгөө “од” гээд нэрлэчихэж байна. 20 гаруй жил театрт хүмүүжээд олон газраар явж тоглолт хийсэн хэрнээ “надад ярих юм байхгүй дээ” гэж бодож байхад хоёр гурван дуу дуулчихаад өөрийгөө “од” гээд бодож байгаа олон хүн байна. Манай урлаг ингэж хөгжиж байна даа. Сүүлийн үед урлаг гэхээс илүүтэй шоу цэнгээний тоглолт хийж байна. Чадалтай уран бүтээл хүний амьдралд нэмэр болдог. Тухайлбал Шекспирийн зохиол хэдэн зуун жилээр явж байна. Бүх орны театрт тоглож байна. Гэтэл сүүлийн үед тоглолт үзээд инээгээд өнгөрдөг болж. Дуунууд нь хараалын үгтэй. Өндөр хөгжилтэй оронд сонсож хүлээж авах нь өөр байдаг. Харин манайд хүүхэд залуучууд маш хүндээр тусгаж авч байна. Үзэж байгаа хүмүүст нь наалдаж, хүмүүжилд нөлөөлөхгүй байна. Харин сонгодог урлаг хүний тархинд орж хүний тархийг хөгжүүлдэг.

-Урлагт шүүмжлэх зүйл олон байгаа байх. Яагаад цензур тавихгүй байна вэ?

-Манай урлагт соёлын яам гэдэг зүйл хэрэгтэй. Урлагийг хянадаг байх хэрэгтэй. Дуртай болгон тайзан дээр гарч байна. Их тайз, бага тайз гэдэг зүйл байх хэрэгтэй. Манай хоёр театр мөнгөгүй болчихоод тоглож болох бүх тоглолтуудыг тоглуулж байна. Урлагт хяналт тавих толгой хэрэгтэй байна.

-Урлагийнхан өөрсдөө хэтэрхий мөнгөний хойноос яваад байгаа юм биш үү?

-Чөлөөт уран бүтээлчид болон залуучууд өөрсдөө хөгжмийн хамтлаг байгуулж, тоглолт хийгээд явж байгаа нь зөв. Гэхдээ урлагийг яаж хөгжүүлэх вэ гэдэгт дэглэм байх ёстой. Хаана тоглох уу, яаж тоглох уу гэдгийг мэддэг хүмүүс байх ёстой. Одоо урлагт хяналт тавьж, шүүмжилдэг хүн байхгүй болсон байна. Нарийн дэглэм энэ тэрийг ярихаар социализмын үеийг ярьж байна гэдэг. Урлагт дэглэм байхгүй бол явахгүй. Урлагт нарийн дэглэм цаг баримталж байж хөгжинө. Тэгэхгүй бол энэ урлаг хөгжихгүй. Сүүлийн үеийн “одод” гээд байгаа хүмүүс цаг баримталж ажиллахгүй байна.

– Нэг хоёр дуу дуулаад өөрсдийгөө од гэж бодохоос гадна нэг тоглолт хийгээд СТА авч байна. Урлагийн шагналыг ямар зарчмаар олгодог вэ. Тоглолт хийсэн хүн болгон СТА болох ёстой юу?

-Намайг анх театрт бүжигчин болоод очиж ажиллаж байх хугацаанд уран бүтээлчид шагнал олгох тохиолдол их бага байсан. Дуурийн, балетын, драмын театрт нэг л гавьяатын шагнал олгох төдий л байсан. Их ховор үнэ цэнэтэй ирдэг байлаа. Би арван жил бүжиглэж байхад миний өмнөх үеийн уран бүтээлчид алдар гавъяанд хүрч байсан. Миний хувьд 17 жил бүжиглэж байж СТА цол тэмдгээр шагнуулж байлаа. Энэ СТА цол тэмдэг маш үнэ цэнэтэй шагнал байсан юм. Гэтэл одоо СТА цол тэмдэг ямар ч үнэ цэнэгүй болж хүн болгон авч байна. Театрт үйлчлэгч хийж байгаа хүн СТА авч байна. Хөдөлмөр хийж байгаа хүнийг шагнаж урамшуулж болно. Гэхдээ ямар ажил хөдөлмөр эрхэлж байгаатай нь уялдуулж шагнал урамшуулал олгодог байх хэрэгтэй гэж боддог. Түүнээс биш цэвэрлэгч ч СТА, гурван дуу дуулсан “од” ч энэ СТА цол тэмдгээр шагнуулаад байхаар утгагүй биз дээ. Ингэж СТА цол тэмдэг үнэгүй болсон. Тухайн үед СТА өндөр шагнал байсан. Одоо юу ч биш болсон.

-Яагаад энэ шагнал үнэ цэнэгүй болчихов?

-Үнэлж байгаа хүмүүс үнэ цэнэгүй болгож байгаа юм.

Цаг гаргаж ярилцсан танд баярлалаа.

 Н. Алтанцэцэг