Г.Эрдэнэбилэгийн “Хийморь”-ийг үзэхээс өмнө Ч.Лхамсүрэн гуайн “Хүрэн морь” найраглалыг уншаарай

Улсын Драмын Эрдмийн театрын жүжигчин Эби буюу Г.Эрдэнэбилэг төрийн шагналт Ч.Лхамсүрэнгийн “Хүрэн морь” найраглалаас сэдэвлэн “Хийморь” хэмээх уран сайхны кино хийж, үзэгчдийн хүртээл болгоод байна. Анх удаагаа шүлэг найраглалаар кино бүтээсэн нь энэ байх. Үзсэн хүмүүс сонирхолтой бас элэг эмтрэм байсан гэдгийг хэлж, бичиж байна. Кино Улаанбаатар хотод нээлтээ хийсэн бол энэ долоо хоногоос эхлэн Дархан, Эрдэнэтэд нээлтээ хийхээр хөдөллөө гэж эх сурвалжууд мэдээлж байна. Тэгвэл жүжигчин Г.Эрдэнэбилэгийн “Хийморь” УСК-оог үзэхээс өмнө Ч.Лхамсүрэн гуайн “Хүрэн морь” найраглалыг уншчихсан байхад илүүдэхгүй. Ном зохиол, тууж гэж андуурав. Энэ бол найраглал шүү. Өрнөлтэй, үйл явдалтай, уншихад сонирхолтой найраглал юм.

ХҮРЭН МОРЬ

Оройн улаан нар
Онц туяа татуулаад
Сунаж хөвсөн үүлсийн
Сугыг нэвт шагайж
Урваж хөрвөж байгаа
Хурын бараан үүлийг
Улбар шар өнгөөр
Хувиргаж сайхан чимлээ
Сүрэг тарган адуу
Суурь бэлчээрээ солиход
Сүүлд нь явсан хүрэн
Сугарч хойно нь хоцроод
Сургаж өгсөн эзнийхээ
Сургийг сонсох гэсэн шиг
Сухай улаан өнгөөр
Суниаж байгаа нарыг
Эгцэлж нэг хараад
Эргэж нэг унгалдав.
Дасаж байсан сүргээсээ
Тасарч үлдсэн хүрэн
Талын зөөлөн хөрсөн дээр
Тавтай хэд хөрвөөгөөд
Танхил биеийнхээ шороог
Дахин шилгээж унагаад
Өргөн замаа үнэрлэж
Өтгөн сүүлээ сөхөж
Yvлтэй тэнгэрийн доогуур
Хөвөн нисэх адил
Yзүүртэй модны дээгүүр
Харайн дэгдэх адил
Хур дэлээ хийсгэж
Хурдан шөрмөсөө чангалж
Тоосоороо тоглон бусгаж
Торойтол ганцаараа тасарчээ.
Ганц хүрэн морь
Гарсан оройгоос эхлэн
Зүйрлэшгүй санасан нутгийнхаа
Зүг чигийг алдалгүй
Зүсэрсэн ширүүн бороог
Зүсэж сөрөн явахдаа
Байцат өндөр хэцийг
Бардаж давж гарахдаа
Бартаат талын арвиныг
Бахдаж давхин өнгөрөхдөө
Өдрийн халуун наранд
Өл залган амарсаар
Шөнийн бор хоногт
Сүүдрээ дагуулан гүйсээр
Бүтэн гурван өдөр амарч
Бүхэл гурван шөнө явжээ.
Дөрөв дэх шөнөдөө тэр
Дөхөх гүйдэлдээ ороод
Дөт замаар дагасаар
Дөрвөлжин шар дөрөлжийг
Дөнгөж даваад иртэл
Дөхмийн чоно тааралдав.
Хонгор нутгаа үгүйлж
Хол өнцгөөс гүйсэн
Хүрэн морины урдуур
Хөндий цөлийн араатан
Зэвхий муухай чононууд
Зэллэж хошууран ирлээ.
Хээрийн зэрлэг араатан
Хэдийн дайралдсан боловч
Хэтийн их зорилгоос
Хэрхэвч хойш ухарсангүй
“Өнгө бүрийн тотгороос
Өөрийн зорилгоор салсан сан.
Өвч тураг бие минь
Өстөн хортонд бариулах нь уу?
Өлөн чононд хөөгдсөн ч
Өлгий нутагтаа дөхье
Өлсгөлөн махчинд ээрэгдсэн ч
Өнөр ижилдээ ойртъё.
Хурдан сайн удамтай билээ
Хурц дөрвөн туурайтай билээ
Хуй шиг хийсээд гаръя
Хулан шиг дайраад үзье”
Хүрэн морь ч ухасхийв
Хөөсөн “ноход” ч өртөөлөв.
Халдаад ирсний нь
Хавиргыг өшиглөж
Дахиад ирсний нь
Тархийг чавчсаар
Хүрэн морь ч
Сугарахаараа сугарав
Хөнөөлт саарлууд ч
Сунахаараа сунав.
Эгзгэлсэн санааны хүчээр
Эрсэлсэн хөлийн хурдаар
Хоол эрж гурингадсан
Ховдог муухай араатны
Хомхой аманд оролгүй
Хорт соёонд өртөлгүй
Байдаг чадлаа шавхаж
Баахан хэсэг явтал
Голын ус шуугиж
Хоточ нохой хуцлаа
Аргалын утаа үнэртэж
Айлын бараа харагдлаа.
Нохойн чимээ аваад
Ноцсон галыг үзээд
Хөндийн бузар араатан
Хөөхөө болиод хоцров.
Харагдсан айлыг чиглэж
Хар эрчээрээ давхисаар
Тооноороо оч үсэргэсэн
Том гэрийн гадаа
Хөөгдөж туйлдсан хүрэн
Хүрч ирээд зогсов.
Гэнэтийн энэ чимээгээр
Гэрийн эзэн гарвал:
Уяатай морины нь дэргэд
Урт өтгөн сүүлтэй
Уудам өргөн хондлойтой
Хүч тэвээрэг муутай
Хүрэн зээрд зүстэй
Хүлэг сайн морь
Хөлс нь дуслаад зогслоо.
Атар хээр газар
Аюулт дайсантай тулгараад
Бүрхэг шөнийн хэцүүд
Бүдрэн сандран давхисаар
Айлын гадаа ирээд
Амьсгаа дарж байхдаа
Гэрийн эзний бүтэлгүйг
Гэнэдсэн хүрэн мэдсэнгүй.
Хүрэн морийг илбэсээр
Хөлд нь эвтэйхэн суугаад
Гурамсан хар чөдрөөр
Гурван хөлий нь баглав.
Ургаа хадны дундаас
Ундрах булгийн эхнээс
Урсаж байгаа голыг
Уулын чулуугаар боох шиг
Уйтгарт бэрхийн дундаас
Урьхан нутгаа санасан
Унаган зүст хүрний
Урт замыг таслаад
Барьж унасан хүн
Бачилж эдлэх талаар
Бадарч ламын зовоохоос
Багагүй илүү болжээ
Эмээллэж унадаг морьдын
Ээлж солиог хийе.
Энгүй хол газраас
Эх нутагтаа гүйсэн
Энэ морины хойноос
Эзэн ирж магадгүй
Эрэлцэн суралцан ирээд
Эрхэм морио авбал
Олзонд дуртай надад
Онц ашиг болохгүй.
Хэд хоног боловч
Хэрэг ажлаа бүтээе гэж
Шинэхэн тэр эзэн
Шийдэж дотроо бодоод
Хошуу нутаг дамжиж
Худалдаа наймаа хийхээр
Хол ойргүй хэсэж
Хонжоо олз олохоор
Хүрэн морийг унаад
Хөрш хошуунд явжээ.
Мөнх алтайн оройгоор
Мөнгөн цас цайрч байвч
Мөрөн голын хөвөөгөөр
Мөчирт мод ургаж байвч
Урт арвин хангайг минь
Уйлах дуу цуурайтуулж
Уудам монгол нутгийн маань
Уулгалсан дайсан түйвээгээд
Дайн тэмцлийн утаа манарсан
Дажин самууны хөл үймсэн
Хүнд бэрх үе байлаа
Гүжир хатуу цаг байлаа.
Хүйс тэмтрэхийг зорьсон
Хүй олон дайсныг
Хүчирхэг монгол хүмүүс
Хүчээ гарган тэмцээд
Ган сэлмийн ирээр
Гал оч үсэргэж
Гайхамшигт их нэгдлээр
Гарамгай зоригтой тулахад
Галзуу харгис цэрэг
Газар сайгүй бужигнаж
Замд тохиолдсон бүхнийг
Зандалчны ёсоор сүйтгэж
Өмнөө уулзсан бүхнийг
Өөрийн дураар дарлаж байлаа.

Хүсэл нь ханадаггүй панзчин
Хүрэн морийг унаж
Хүрээ хөдөөгүй тэнэж
Хүн ардыг шулаад
Аймаг хошуу сүлжиж
Ашиг хайж явсаар
Хорон санаат дайсны
Хоморгонд орж баригдаад
Харийн хэрцгий ноёны
Хажууд нь очиж мөргөв.
“Утсан улаан амий минь
Уучилж хайрла, ноён минь.
Унасан морио эмээлтэй нь
Урд чинь авчирч өгье
Авч яваа юмаа би
Айлтгаж таньд барья” гэж
Дахин дахин гуйгаад
Дальдарч мөргөн уйлаад
Хүүрийн төдий биеэ
Хүрэн мориор авруулав.
Халх монгол нутагт
Хатуу тэмцэлтэй байхад
Гараас минь сүрддэг хүн
Ганц энэ л байж гэж
Авилгачин ноён бодоод
Аймхай мууд хэлсэн нь:
“Ар монгол нутаг
Алган дор минь байна
Алтан дэлхийн шороо
Хөл дор минь байна.
Адгийн муу чамайг
Алаад би яах вэ,
Хэлсэн үгий минь дагаж
Хэрэг ажилд минь оролц!
Зовлого арьс болсон ч
Золбоотой морь байна
Тарга хүч муутай ч
Тал туулах хүлэг байна” гэв.
Ихэмсэг ламд булаагдаж
Ижил ханиасаа хөндийрөөд
Жороо хүрэн морь
Зохистой заяа үзсэнгүй.
Хэн нэгний гар дамжсан
Хиртэй халтар хадаг шиг
Хүрэн зээрд морь
Хүйтэн гарыг дамжсаар
Хүний амины золио болж
Хөнөөлт дайсны унаа болов.
Хартан хортны гарт
Хамрагдан орсон боловч
Ган дөрвөн туурайгаар
Хөрст газрыг онгилж
Гайхам их хүчээрээ
Хөнөөлт дайсанд тусалж
Буруу элэгтний зоргоор
Буурал нутгаа бусниулж
Буман олноо сөнөөх
Бузар хэрэгт оролцсонгүй.
Хүн хүний мэдэлд
Хүлээстэй зовлон эдэлсээр
Залуу хүрэн морины
Зан ааш нь хувираад
Хавьтаж талхисан хүн
Хамаагүй ширүүн оролдвол
Хайрч өшиглөдөг болжээ
Хажиглаж хаздаг болжээ.
Морь эдэлж сураагүй
Онгироо сагсуу ноён
Мулгуу тэнэг хүчээр
Олмы нь гэнэт чангалтал
Танхай балмад түүний
Тарган махлаг мөрийг
Тавхийтэл үмхээд
Тасхийтэл шувтрав.

Хүүршсэн хувцасны цаанаас
Хүрэн цус нь нэвтрээд
Яс махандаа хадтал
Янгинаж сүрхий өвдөхөд
Харааж орилсон дайсан
Хуйт хутгаа сугалаад
Хүрэн морины гуяа уруу
Хүчтэй гэгч нь дүрэв.
Хутга шаалгасан морь
Гуяа өвдөхийн эрхэнд
Зөрүүлж нэг хазаад
Зөрж нэг өшиглөөд
Шудран дайрч алдууран
Шууд давхиад оджээ.
Завсрын дайсанд эдлэгдээд
Замын шороонд дарагдаад
Зан ааш нь хувирсан
Зандан хүрэн морь
Яагаад ийм болсныг
Ярьж өгөх үү би,
Ардын хүүгийн зориг хурц
Адуун сүргийн туурай хурц
Эр хүний намтар элбэг
Эмээлт морины домог баялаг.

Элбэг намтрын нэгнээс
Эвлүүлж та нартаа хэлье
Баялаг домгийн нэгнээс
Бахдуулж та нартаа хэлье.
Ардын засаг мандах
Сайн цагийн түрүүнд
Аюулт дайсан сөнөх
Самуун цагийн эцэст
Баруун нэгэн хошууны
Баян ноёны зарц хүү
Ачит эхтэйгээ хамт
Амьдран суудаг байжээ.
Нарны гэрэл нэвтэрсэн
Навсгар хар бүрээстэй
Сарны туяа орсон
Салбагар уранхай үүдтэй
Ширүүн салхинд тэсдэггүй
Шидэмсэн муу бүслүүртэй,
Ийм нэгэн гэрээс өөр
Илүү гарах хогшилгүй
Айлын хонь дагасан
Арван ямаанаас өөр
Ахиад тоолох малгүй
Хүний адуу бараадсан
Хүрэн мориноос өөр
Хүлэглэж унах унаагүй
Хөл нүцгэн ядуу байжээ.
Ганц модон ташуураас өөр юмгүй
Гар хоосон зүдүү байжээ.
Унадаг хүрэн морины нь
Уг байдлыг дурдвал:
Ширээ сайхан нуруутай
Ширүүн цацган сүүлтэй
Шингэн мяндас дэлтэй
Шигшмэл хүрэн зүстэй…
Хурц дөрвөн туурайдаа
Хурдны удам хадгалсан
Соргог алхан толгойдоо
Эрдэнийн чанар бадруулж
Содон цагаан сарандаа
Эгэл тэмдэг тодруулжээ.
Энгүй өргөн нуруунд нь
Эмээл тохоод мордоход
Уул шиг өндөр зоотой
Усан тэлмэн жороотой
Адуун сүргийн манлай болсон
Аавын хүүгийн нөхөр болсон
Алдартай сайн морь байжээ
Аагтай хурдан хүлэг болжээ.

Зузаан үүлний хур
Зуур зуур ороод
Зулзаган нялх мод
Зуун тийшээ дэлгэрээд
Навч цэцэг дэлгэрдэг
Нарны элч халаадаг
Зугаа цэнгэл бадарсан
Зуны эхэн сард
Ардын ядуу хүүгийн
Амраг хайртай ээжийн
Ариун нандин биед
Аюулт өвчин хүрчээ.
Харц бор хүү
Хайртай залуу эхийнхээ
Янтай өвчний уршгийг
Яавал арилгах вэ гэж
Янз бүрээр бодовч
Ямар ч тусыг олсонгүй.
Дэмий гайхаш тасрахдаа
Дэргэдэх айлдаа ороод
Баян эзэндээ бараалхаж
Байдал учраа гаргаад
Төрүүлсэн ганц эхий минь
Түргэн эдгэрүүлж болох
Арга чарга байна уу? гэж
Арай ядан хэлж гэнэ.
Ноёд, тайж баян гэхдээ
Өнчнийг хэзээ тэтгэдэг байлаа
Номтой лам буянтай гэхдээ
Өвчнийг хэзээ таньдаг байлаа.
Харц зарцын үгийг
Харгис ноён сонсоод
Авралт бурхны зарлигаар
Анх эхээс төрөвч
Ад чөтгөрийн хүчээр
Адаг сүүлдээ үхдэг нь
Орчлон ертөнцийн тавилан юм
Олон амьтны лай юм.
Би одоо яах вэ
Битгий чи сандар!
Нялх бага наснаас
Нярайлж өсгөсөн эх чинь
Yсээ буурал болтол
Насаа гүйцэд эдлээд
Хорвоогийн ус уух
Хувь заяа дутуу байжээ.
Гучин хоёр шүднээс нь
Ховхорч ер унаагүй
Шинхэн хар гэзэгнээс нь
Ширхэг ч үс цайгаагүй,
Ийм залуу насандаа
Ингэж өвдөнө гэдэг чинь
Эргэл мөргөл хийдэггүй
Эрхэм дээдэст залбирдаггүйн
Хар нүгэл нь болж байна
Харин чи эхээ үхвэл
Бурхан тэнгэрийн оронд
Буцалгүй төрөөсэй! гэж
Буян номыг сайтар хийж
Буруу бүхнийг сайн тэвч! гэж
Буурлын үнэт сургаалыг
Бузгай хэлж байвч
Өөхөөр хавагнасан нүүрт нь
Өрөвдөн тэтгэхийн шинжгүй байв
Өөдгүй улцан нүдэнд нь
Өглөгч бэлэгтний харцгүй байв.
Хэрцгий ноёны үгэнд
Гэмгүй зарц бухимдаж
Хэн юу хэлэх бол гэж
Гэр доторх хүмүүсийг харав,
Ханагар сайхан жороо хүрний нь
Хагацаахыг боддог ноёны хүү
Хар нохой минь хөл доголжээ
Харц чи зодсон уу? гээд
Элдвээр дайрч доромжлоод
Эхий нь тухай юу ч хэлсэнгүй.
Халуун элэгт ээжийгий нь
Хараан загнаж зоддог
Хатан язгуурт эхнэр
Хуньшгүй зангаа гаргаад
Шавартай сайран хөлдөө
Шавхай наалдуулж ирээд
Ширмэл том ширдгий минь
Шинэхэн өнгийг гутаав
Хэн чамайг дуудав! гээд
Хялайхын муухайгаар хялайв
Эзэн дээд ноёноо гэж
Элбэрэл хүсээд орсон хүү
Зовлон дээр зовлон нэмээд
Золбоот нүдэндээ нулимс дүүргээд
Хөндлөн босгон дээгүүр
Хөлөө өргөөд гарахдаа
Дэргэдэх ардын зовлонг
Дэвсгэрээсээ дор үздэг
Тэнэг ухаант хатны
Дээрэнгүй үгэнд гомджээ
Номхон ардын амийг
Нохойноос дор санадаг
Ноёны хүүгийн хэлсэнд
Ноцтой хорсгол хадгалжээ.
Сүмбэр уулын оройд
Сөрсөн үүл гараад
Сүрт цахилгаан цахилж
Сүрхий дуу нижигнээд
Азарган борооны түрүүч
Айхтар ширүүн оров.
Шүршин орох чимээг чагнавал
Шөнөжингөө орох бороо байна
Шүтээний өмнөх зулаа сэргээгээд
Сүүжээ амрааж унт хүү минь гэж
Сүүрс алдаж эх нь хэлээд
Шүлэг маанийг амандаа уншив.

Зүгээр, ээж ээ нойр хүрээгүй
Зүсэрсэн бороонд малаа алдвал
Зүүрмэглэж хэвтсэнээс долоон дор
Зүггүй муухай хэрэг болно гэж
Өвчтэй байгаа эхийнхээ дэргэд
Өдөр шөнөгүй сахиж суусаар
Унтах нойроо мартаж орхисон
Ухаант хүү ээждээ хэлээд
Зулайныхаа хөлсийг нэг арчаад
Зуландаа тос нэмж сэргээв.
Хур бороо ширүүсэж
Хурц цахилгаан ихдээд
Бод мал үргэж
Ботго тугал шуугилдав.
Бог мал уруудаж
Болгоомжлох цаг тулгарав.
Архи дарсанд автагдан
Алмайрч согтон хэвтээд
Торгон хөнжлийн дотор
Тохитой унтаж байгаа
Эзэн ноёны байдлыг
Эрэгцүүлж хүү бодохдоо
Өнөө шөнө хонь уруудвал
Өглөө босоод би зүдэрнэ
Маш сайн хичээж байгаад
Малы нь алдалгүй хоноё! гээд
Хөдсөн дээлийн танагаар
Хөөрхий эхээ хучаад
Тохмын шар эсгий
Толгой дээрээ тавиад
Хурдан хөлийн гүйлтээр
Хуйвт шилбүүрийн чимээгээр
Уруудаж байсан малыг
Уг байранд нь тогтоов.
Бусад зарц нарыг шуугилдаж
Бухимдаж малтай хөөцөлдсөөр
Цаглашгүй зүдэрсэн хүүг
Цахилгааны гэрэлд хараад
Гэртээ орж ээжээ асар
Хэрхэвч бид мал алдахгүй! гэж
Ноёны амнаас гараагүй
Нот сэтгэлийн үгийг
Норж нэвтэрсэн ядуучууд
Ноорхой хүүд хэлжээ.
Нүх шиг шөнийн харанхуйд
Нүцгэн хөлөөрөө чулуу өшиглөж
Сайртсан хөлөө шалбалаад
Сандарсан хүү гэртээ оров.
Өргөсөн зулы нь эрвээхэй цохиод
Өөхөн дэнгий нь салхи цохиод
Харанхуй гэрт дусаал гоожоод
Халамжит эх нь чимээ ч үгүй байв.
Ихэд сандарсан хүү
Ээжээ нэг дуудаад
Өөхөн дэнгээ асаатал
Өөв гэж эх нь дуугарав.
Сандарч тэвдсэн хүүгийн
Санаа сэтгэл нь тавигдаж
Бурхны өмнөх зулаа
Бушуухан гэгч өргөөд
Хайрт эхийнхээ нүүрийг
Харан харан зогсоход
Хоёр алаг нүд нь
Хонхойж баахан ядарсан
Хувирдаггүй хөрслөг царай нь
Хундан цагаан болсон
Хосгүй энэрэлт ээж нь
Гоц эхэлж ширтээд
Хорвоо ертөнцийн жамыг
Хол ойргүй сэтгэж
Хоцорч үлдэх хүүгээ
Хонгор сэтгэлдээ бодохдоо
Дээрээс орсон дусаал
Дээл хучлагыг нэвтлэвч
Дороос тунасан чийг
Тохой нурууг хайравч
Биед туссан өвчин
Бэрхтэй хэцүү зовоовч
Уранхай хувцастай хүүдээ
Уул байдлаа хэлсэнгүй.
Өвчний хүндээс болж
Өнгө царай алдсан
Өнөр залуу эхээ
Өөрийн эрхгүй хайрлахдаа
Чулуу өшиглөснөө хэлэлгүй
Цус гарснаа үзүүлэлгүй
Дээлийн хормойд хөлөө нуугаад
Дэнгийн цөгцөнд тос нэмлээ.
Жижигхэн цагаан шүдтэй
Жигд хотгор нуруутай
Хөгжүүн шударга зантай
Хөөрхий бор хүү минь
Инээж хөдөлж байгаа нь
Ээжийгээ дуурайсан гэж
Саахалт айлын чавганц
Сайшааж магтдаг юм гэж
Энхрий танхил үрээ
Эвийлэн өхөөрдөн бодоод
Тооноо ширтсэн эх
Толгойгоо гэнэт хөдөлгөөд
-Хүү минь ээждээ ир гэж
Хүнд гүнзгий амьсгаа татав.
Дэнгийн хажуугаас хүү нь
Дэргэд нь хүрээд ирэхэд
Дэрэн дээр нь ус тогтоод
Дээлэн дээр нь дусаал дусаж байв.
Шаагисан борооны усыг
Цоорхой гэр яаж тогтоох билээ
Шүүрсэн хурын дусаалыг
Цочирдсон хүү яаж тогтоох билээ
Дэмий л нэг гайхаж
Дээлийн нь усыг шавхтал
Сайхан хурын усыг
Саатуулж битгий асга! гэж
Yрийнхээ сэтгэлийг тайтгаруулж
Yг сургамж хэлсэн нь:
Бүрээсний дор төрөөд
Булшны дор хэвтдэг нь
Бүхэл бүтэн хорвоогийн
Бодит нэгэн ёс юм.
Нас чинь бага боловч
Цус чинь шингэн боловч
Хөл чинь дөрөөнд хүрч
Гар чинь ганзганд хүрчээ.
Хүн амьд явахдаа
Эгэл олондоо зүтгэдэг
Хүлэг амьд явахдаа
Эзэн хүндээ зүтгэдэг.
Эр хүн эзгүй хээр
Эмээлт мориноосоо бүү сал!
Эрэлхэг баатар, эрхэм цагт
Эгэл олноосоо бүү хөндийр! гэдэг
Ямбатан ноёдын хүүхдийг
Ямар ч байсан битгий түш
Ядуу хүний хүүхдээс
Ялихгүй ч гэсэн битгий холд!
Ядрах цагт ард тусална
Яарах цагт морь тусална гэв.
Арван сар тээж гаргаад
Ангир уургаа шимүүлж өсгөсөн
Асралт эхийнхээ үгийг сонсоод
Айх тэвдэх нь улам нэмэгдэж
Ээж минь та юу хэлж байна
Итгэж гуйя битгий үх! гээд
Борхүү нулимсаа гаргаж
Борооны дусалтай зэрэгцүүлэв.
Зогсолтгүй орсон бороо
Жалга дундуур үерлэхэд
Зовлонт хүүгийн шаналал
Зүрхэн дундуур үерлэв.

Yvлээ цааш нь нуусан шиг
Өргөн тэнгэр цэлмээд
Yдшийн орсон бороо
Өглөө болоход арилжээ.
Хурмаст тэнгэрийн нар
Хөдөө хээрийг гийгүүлж
Хурын тунгалаг ус
Хөрст дэлхийг гялайлгавч
Шар эсгий гэрийн дотор
Ядарсан бүсгүй ёолсоор байв
Шаналсан хүүгийн нүүр дээр
Ядуугийн нулимс бөмбөрсөөр байв.
Нойргүй хоносон хүүхэд
Норсон дэвсгэрээ аваад
Наранд ээж хатаахаар
Навтгар гэрээсээ гартал
Гурвалжин үүрэг үүрсэн
Гурван шоо өвөртөлсөн
Хорвоогийн уудам зайд
Хойш урагшаа хэрсэн
Хот айлын нохойг
Хоёр модоор тогшсон
Бардам түрэмгий зантай
Бадарчин айсуй явжээ.
Тэвдсэн хүү хурдаараа гүйгээд
Тэр бадарчийн өмнө нь очоод:
-Халуун энэрлээр тэжээж өсгөсөн
Хангай дэлхий шиг түшиг болсон
Хайрт ганц эхийн минь биед
Ханиад хүрээд хэцүү байна
Бодь хутагт лам минь та
Болгоож хайрлаж өгнө үү гэж
Бор өвдгөөрөө сөхөрч суугаад
Бодсон хүслээ айлтгаж гэнэ.
Ховдог махчин шувуу
Хүүрийн үнэрт дуртай байдаг
Хорт санаат ламтан
Хүний зовлонд дуртай байдаг.
Балмагдсан хүүгийн үгийг сонсож
Бадарч лам гэрт нь ирээд
Маань уншаад судсы нь барьж
Магтаал уншаад адис өгчээ.
Өнөр түшиг эх чинь
Өвчин гамшиг ихтэй байна
Амь насы нь сүйтгэх
Ад чөтгөр шүгэлсэн байна!
Аврал буян сайн хийвэл
Амьд гарахын заяа байна! гэж
Эрдэнийн гурван шоод минь
Ил тодорхой буулаа гэв
Зандан шоо буруу таасныг
Залуу хүү яаж мэдэх вэ?
Зальт лам хууран мэхэлснийг
Залбирсан бүсгүй яаж мэдэх вэ?
Явган энэ үлгэрийг
Ярьж хэлж байхдаа
Даахийн чинь ширэлдээ гараагүй
Давхар нүдний чинь хараа гүйцээгүй
Гурван настай нялх цагт
Гунигт муухай өвчний уршгаар
Гаргасан эх чинь эцэслээд
Ганцаараа чи үлдсэн гэж
Өвгөн эцэг Чойжилжавын
Өрөвдөж хэлснийг санадан би.
Зэрэгцэж ярихаа зогсъё
Залгаж үлгэрээ хэлье.
Галуу шувуу дуугарсан
Хавтгай дулаан улиралд
Галт нар ээсэн
Халуун гэгчийн өдөр
Зовлонт өвчин нь хүндэрсээр
Зовхит нүд нь буурсаар
Амраг хонгор эх нь
Амьсгаагаа гүйцэд хураагаад
Амин халуун судас нь
Ахиад цохихоо болив.
Залуу эхээ үхүүлсэн
Зарц бор хүү
Заяа золондоо гомдож
Зангирсан нулимсаа унагаахад
Хүний үхэл олныг үзсэн
Хомхой тэр гэлэн
Хүрэн морины сургаар
Хорхойсох сэтгэл хөдлөв.
Элэгдсэн шар эрхээ
Эргүүлэн тойруулан байж
Элэнц хуланцын буян нүгэл
Энэ тэр сайн муу гэж
Элдэв янзын цэцэн үгээн
Эрдэмт гэгдсэн тэр бадарч
Эхэр татан уйлж байгаа
Эгэл хүүд ингэж хэлэв.

-За хүү минь битгий уйл
Залуу хөгшин хэн боловч
Зайлшгүй үхэж өнгөрдөг нь
Заяасан ертөнцийн зохиол юм!
Нөхөцсөний хойноос уйлбал
Нүгэл хилэнц арвижаад
Yvрдийн оронд тонилох
Yхсэн сүнсний нь зам дээр
Yер болж саатуулдаг
Yнэн номын ёс бий!
Хорвоо өнгөрсөн эхийн чинь
Хойтохыг би хийнэ гээд
Хонх дамраа дуугаргаж
Хоёр ерөөл уншжээ.
Нарт амьдралаас салж
Нас барсан эхий нь
Хүйтэн болсон биеийг
Хүнд хөх чулуутай
Тэнцүүлэн хүлж байгаад
Тэмээнд тэгнэж ачаад
Бэлчээр нутгийн цаана
Бэл чулуун дэрлүүлж
Огцом жижиг талбайд
Оршуулж орхиж ирээд
Хүндэтгэн буян хийсэн гэж
Хүж зул асааж гэнэ
Хүүрийн ясыг барьсан гэж
Хүрэн морий нь авч гэнэ.
Өрөвдөж хайрладаг эзнээс салж
Өөдгүй хүний хөл болоод
Төрсөн нутгаас холдож
Түмний газар чиглэхдээ
Хань ижилдээ тэмүүлж
Халамжит эзэндээ хоргодоод
Ханаран эргэн хөндөлдөвч
Хазаар даран булаалдавч
Хатан төмрийн хүчинд
Халуун амаа мэдүүлсээр
Хатуу модон ташуурт
Хаа, гуяа мэдүүлсээр
Жороо хүрэн морь
Жолоо цулбууртаа хумигдав
Жолоо цулбуур хоёр нь
Зодоч ламд хумигдав.
Ааг сайтай хүлэг минь
Амар мэнд яваарай
Аз жавшаан байвал
Ахиал хоёулаа уулзана гэж
Хүү дотроо бодож
Хүрэн морио харсаар
Нулимс гоожсон нүдээ
Нухлан арчин үлдэв.
Ядарч өнчирсөн хүү
Яахаа мэдэхгүй хоцроход
Явган ирсэн бадарч
Явдалтай мориор буцжээ.
Өөрийн эзнээсээ хагацаж
Өнөр ижлээсээ тасарч
Өргөн нутгаасаа алслаад
Өлөн бадарчинд унуулсаар
Хүрэн жороо морь
Хүний газар ирэв.
Эх нутгаас гарахад
Ээлтэй зөөлөн зун байжээ
Энэ газар ирэхэд
Эрс хатуу өвөл байжээ.
Хоосон сурталт ламтан
Холын холоос ирээд
Хүрэн морины ядарсныг
Хөөрхийлөх сэтгэлээр бодолгүй
Хүйтэн жаварт өвлийн
Хөр хунгар цасанд
Хөлстэй тохмоор хайрч
Хөлдүү амгай зуулгаж
Өл хоол өгөлгүй
Өдөр болгон унаж байв
Сөл хазуулах төдийгөөр
Шөнө болгон чөдөрлөж байв.
Өвлийн бэрх улирлын
Өдөр шөнө хоёрыг
Аль муу зовлонгоор
Арай чарай өнгөрөөгөөд
Хаврын сар гарч
Хамаг амьтан тэнийхэд
Яндан хүрэн морь
Яс арьс болжээ.
Хөтлийн цас хайлж
Хөх ногоо цухуйлаа
Хөхөө өвлийн хүйтэнд
Хөрч ядарсан мал
Тамир чадлаа олбол
Дахиж унахад тустай гэж
Тэнэмэл тэр бадарч
Тэнэг ухаандаа бодоод
Ногт чөдрөөс нь салгаж
Ногоо хэд хазуулъя
Хээрийн бэлчээрт явуулж
Хэд хоног амраая гээд
Алжааж турсан хүрэнг
Айлын адуунд тавьжээ.
Ижилдэж дасаагүй сүргийг
Итгэж хамт явахад
Өнгө удам нэгтэй боловч
Өшиглөж, хазах нь олон байв.
Энэрэлгүй муу эзний
Эмээл хазаараас салавч
Идээшилж дасаагүй нутагт
Их л уйтгартай байв.
Тууш нуруу нь халцарч
Дөрвөн туурай нь эмтрээд
Туг сүүл нь ширэлдсэн
Туранхай хүрэн морь
Шинэхэн ногооны шимийг
Чөдөргүй идэж
Шингэн булгийн усыг
Чөлөөтэй ууж
Шаналсан бие нь тэнийж
Шар үс нь унав
Санаа сэтгэл нь хөдөлж
Саруул нутгаа бодов.
Навч цэцэг дэлгэрч
Нарны элч дулаараад
Уул тал ногоорч
Ус гол шуугиад
Хурын тунгалаг рашаан
Тэнгэрийн үүлнээс буугаад
Хун цагаан шувуу
Тэнд эндгүй ганганаад
Хөхөө гургалдай хоёр
Ээлж дараагаар донгодож
Хөвчийн өндөр ууланд
Эгшиг дуугаа дамжуулахад
Нутгийн сайхан байгаль
Нүдний өмнө үзэгдээд
Хань ижлийн дуу
Халуун чихэнд нь сонсдов.
Хөнгөн төмрийн үрдсийг
Хүдэр соронзон татдаг шиг
Хүрэн морины сэтгэлийг
Хүсэлт нутаг нь дуудав.
Унаган бага наснаасаа
Усы нь ууж өссөн
Дааган бага цагтаа
Даваа гүвээгий нь хэссэн
Өн тавиун бэлчээрээ
Өөрийн эрхгүй санаж
Хэт нутагтаа гүйх гэж
Хэд хоногоос зөгнөөд
Задгай бэлчсэн адууны
Захад нь явдаг болов.
Yлгэрийн эзэнд үзэгдсэн
Yгийн үзүүрт яригдсан
Ажнай хурдан хүлэг
Анх ингээд гүйжээ.
Яриан дунд орхигдсон
Ядуу өнчин хүү
Яаж амьдарч байгаагийн
Явдал дүрсийг хэлэх үү?
Дотроос буцалсан уур хилэн
Гаднаас нөмөрсөн гашуун зовлон
Өргөн түмэн монголыг
Yер мэт дайрч байхад
Өнчин ганц хүүг бас
Yvл мэт бүрхэж байв.
Алтан их дэлхийн
Адал явдлыг бодоогүй ч
Ард монгол хүмүүсийн
Аймшигт зовлонг бодож
Алс хэтийн жаргалыг
Ариун зүрхэндээ хүсээд
Энхрийлж өсгөсөн эхийнхээ
Эрхэм шарилыг тавьсан
Өөгүй бяцхан талбай дээр
Өнчин хүүхэд ирлээ.
Намуухан зөөлөн салхи
Найланхай янзаар илэхэд
Урсаж байгаа хөлс нь
Урьхан салхинд эвэрнэ
Давхар алаг нүдээр
Тал хөндийг ширтэхэд
Тэмээн сүргийн бараа
Тэртээ баруунаа сүүмэлзээд
Жирийн хоосон зэрэглээ
Жирэлзэн торолзож харагдав.
Хүн малаас зайдуухан
Хөдөө талын бэлчээрт
Шарилийн газар ирсэн
Хүүгийн сэтгэл үймрээд
Орxлон хорвоогийн хэрэг
Олон зүйлийн бодол
Оюун ухаан дотор нь
Орон гаран байлаа.
Уран авъяас бүрдсэн
Төвшин цагаан хуруу нь
Уяруун сэтгэл тодорсон
Дөлгөөн харцат нүд нь
Хөдөө хөхөрч явахдаа
Хүйтэнд даарч байхдаа
Хөлдөж ер үзээгүй
Хөрслөг бор хацар нь
Yр минь, хүү минь! гэж
Yг хэлэхийнхээ эхэнд
Yргэлж хүүгээ энхрийлдэг
Yнэн хайрын чанар нь
Тэнгийн хүндийг өргөж
Тэмээ ачиж байхдаа
Эр хүнээс дутдаггүй
Эрдүү чийрэг тэнхээтэй нь
Ноднин жилийн зун
Ноёны үнээ саагаад
Ууртай хатанд загнуулж
Уйлж байсан байдал нь
Өөрийн бор гэртээ
Өвдөж шаналж байхдаа
Yр ганц хүүдээ
Yгээ захиж хэвтсэн нь
Харах нүдэнд үзэгдэж
Халуун санаанд нь бодогдов.
Эцэс болсон эхий нь
Эмзэг шарил нь арилаад
Ээрэм цагаан яс нь
Энд тэнд сарниад
Дэрний нь улаан чулуу л
Тэр хэвээр үлджээ.
Эхийн сүүж нь хүрсэн
Эрдэнийн шороон дундаас
Цэлмэг тэнгэрийн өнгөтэй
Цэцэг ургасан байлаа.
Урин салхинд ганхсан
Удвал цэцгийн өнгийг
Удтал ширтэн хараад
Уйлж суусан хүү
Алиа хонгор ээжээ
Амраглан дуудмаар ч болов
Ардын гунигт дууг
Аялан дуулмаар ч болов.
Хуучин цагийн үлгэрийг
Хуурдаж уншмаар ч санагдав
Хурдан хүрэн морио
Хурайлан далламаар ч бодогдов.
Оргил хайрхан сүндэрлэж
Огторгуй нам гүм байтал
Yр ачаа дагуулан
Yелэн нисэж яваа
Тогоруу шувуу шуугилдаад
Толгой дээгүүр өнгөрөв.
Ачит залуу эх минь
Амьд мэнд байсан бол
Алаг үрээ дагуулсан
Аянч шувууны адил
Асарч өсгөсөн намайгаа
Ариун гартаа хөтлөөд
Аятай явах байсан даа! гэж
Амьсгаа даран бодоод
Хошууран нисэж яваа
Хун цагаан тогорууг
Сайтар нарийн харж
Санаа алдан суутал
Чимэгт ариун талын
Чимээгүй байдлыг доргиож
Цаст өндөр уулсын
Цуурайг цочоон хөгжөөгөөд
Унгалдан янцгаах дуу
Уянгалан гэнэт хангинав.
Зүүд нойрны дүрс үү?
Зүй ёсны тэмдэг үү?
Зөн билгийн ёс уу?
Зүгээр жирийн чимээ юу? гэж
Олон шувууны хойноос
Онцолж харахаа болиод
Өргөн уудам талын
Өнцөг буланг ширтлээ
Тормогор хар нүдний нь
Тодхон соргог хараанд
Хурдан жороо морь нь
Хүй тоос босгоод
Хангинатал чанга унгалдаж
Хатиран айсуй харагдав.
Баярын халуун амьсгал
Байж тогтон үймэх шиг
Бат цагаан цээжнээс
Багтаж ядан гараад
Уйлж хавдсан нүдий нь
Угааж өгөх гэсэн шиг
Уярлын зөөлөн нулиис
Улам улам асгараад
Итгэлт морь минь ирлээ! гэж
Ээжийгээ дуудах шахлаа.
Гоолиг хүрэн морио
Гурры гурры дуудаад
Гунын суран ногтоор
Гурав дөрөв даллав.
Энх нутгаа үзэж
Эзэн хүнээ харсан
Хүрэн зүст морь
Хүүгийн дууг таньж
Хатиран хатиран давхисаар
Хажууд нь ирээд үүрсэв.
Арван давхар аюулаас
Арай гэж зугтааж ирсэн
Алдарт сайн морио
Ажиглан тойрон харвал
Дааган согсоо нь ширэлдэж
Ташаан толгой нь ёрдойгоод
Суман дэл нь хийсэж
Сунах хөл нь чичрээд
Урт иштэй хутга
Улаан гуянд нь шигдээд
Ухаа ягаан цус
Урсаж гарсан байв.
Хөх төмөр хутгыг
Хөхсөн махнаас сугалж
Хайрт хөлгийн шархыг
Хангайн цэцгээр эмнэж
Хатааж хийсэн хутгыг
Хайрган билүүгээр билүүдэв.
Хутга хэдий моховч
Гуранзан билүүгээр хурцалдаг
Эмзэг шарх гаравч
Эмийн хүчээр эдгээдэг
Морины чадал ч сэргэлээ
Мохоо хутга ч ирлэгдлээ.
Эхээ үхүүлж өнчирсөн
Эгэл ардын хүү
Эрийн цээнд хүрээгүй ч
Эрхэм үйлсэд зүтгэхээр
Элэг нь харлаж хатсан ч
Эрх чөлөөгөө олохоор
Хэргийн эзэн бадарчаас
Хэрмэл муухай дайснаас
Өшөө хорслоо авах
Yвтэгш зорилго тавиад
Эрэлхэг хүрэн мориндоо
Эмээл тохож мордоод
Иртэй том хутгаа
Иший нь чанга атгаад
Ардын партизан цэргийн
Ариун жагсаалд нийлэхээр
Алтан шар замдаа
Аялан дуулсаар оров.
Өнөр хүрэн морь
Өнчин хүү хоёрын
Yнэн учир ийм байна
Yлгэр одоо төгслөө.