Ж.Мөнхбат: Ю.Цэдэнбалын амьдрал, үйлс бол Монголын ард түмний ХХ зууны түүхийн салшгүй нэг хэсэг

Монголын төр, нийгэм, цэргийн нэрт зүтгэлтэн, намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дарга, Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга, Улсын баатар, Хөдөлмөрийн баатар, Маршал Юмжаагийн Цэдэнбалын мэндэлсний 100 жилийн ойд зориулсан баярын хурал болов. Баярын хуралд ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх комиссын дарга,  шадар  сайд нар оролцож ЗГХЭГ-ын дарга Ж.Мөнхбат “Юмжаагийн Цэдэнбал ба Монгол орон” сэдэвт илтгэл тавилаа.

Эрхэм хатагтай, ноёд оо

Энд хуран цугласан эрхэм зочид оо, хүндэт ахмадууд аа, цог хийморьт залуус аа

Монгол Улсын түүхэнд алдар нэрээ тод томруунаар үлдээсэн халуун эх оронч ахмад үеийнхээ ариун, гэгээн үйлсийг манай ард түмэн үргэлж сайн сайхнаар дурсаж, тэднийхээ алдар гавьяаг мөнхжүүлжирсэн сайхан уламжлалтай билээ.

Бид өнөөдөр “Бал дарга” нэрээр түмэн олныхоо дунд алдаршиж, ХХ зууны Монголын түүхэнд онцгой том орон зай эзлэн ажиллаж, амьдарч байсан төр, нийгэм, цэргийн нэрт зүтгэлтэн, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дарга буюу Ерөнхий сайд, Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга буюу төрийн тэргүүн, Монгол Улсын баатар, Хөдөлмөрийн баатар, Маршал, улс төрийн ууган намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Юмжаагийн Цэдэнбалын мэндэлсний 100 жилийн ойг тэмдэглэж, алдар гавьяаг нь бахдан мөнхжүүлж, бахархан дурсахаар хуран цуглаад байна.

“Чингисийн тулганд дүрэлзсэн гал бөхөх ёсгүй” гэсэн нэгэн үзүүрт сэтгэлээр улс үндэстэн, төр түмнийхээ төлөө амь, амьдралаа зориулан зүтгэсэн тэнгэрлэг их хүмүүн Юмжаагийн Цэдэнбалын мэлмий гийж, мэндэлсний 100 жилийн ойн баярын мэндийг Монгол Улсын Ерөнхий сайд болон Засгийн газар, Ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх комиссын нэрийн өмнөөс болон хувиасаа Та бүхэнд өргөн дэвшүүлье.

Ю.Цэдэнбал гуайн улс орны удирдлагад байсан 40гаруй жилд манай орны тусгаар тогтнол бэхжин батжиж, үйлдвэр, аж ахуй, соёл, боловсрол, эрүүл мэндийн салбар цэцэглэн хөгжиж, Монгол Улс дан ганц нүүдлийн мал аж ахуйн орноос хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэрт түшиглэсэн хос иргэншилт орчин үеийн улс болтлоо өөрчлөгдөн шинэчлэгдсэнийг хэн ч үгүйсгэж чадахгүй түүхэн үнэн юм.

Цэл залуу 24 наснаасаа эхлэн нам, төрийн жолоог атгасан түүний засаглалын он жилүүдэд эрүүл, боловсролтой, сурч мэдэх, хийж бүтээх их үйлсэд шамдан тэмүүлсэн шинэ монгол хүн төлөвшиж, Азиас Африк, Америк, Европ тивийг дамнан тусгаар улсын туг далбаагаа мандуулсан шинэ  Монгол Улс мэндэлсэн юм.

Түүхийн үйл явц, түүхэн зүтгэлтний хувь тавилан ихээхэн ээдрээ нугачаатай бөгөөд, түүнийг сайн муу нэр хүлээн, алдаа оноог хослуулан байж даван туулдаг нь түүхэн жам.

Цагийн аяс өөрчлөгдөж, дэлхийн социалист систем нуран унахад тухайн үеийн улс орнуудын удирдлагад байсан олон нам, төрийн зүтгэлтнүүд системтэйгээ хамт буруушаагдаж, нэр төр, алдар хүнд, амь насаараа хохирсныг та бид ХХ зууны сүүлийн 10 жилийн дэлхий нийтийн түүхээс сайн мэднэ. Энэ  хатуу жам, удирдагчийн хувь тавилан Бал даргыг маань тойроогүй билээ. Гэхдээ түүх өөрийн шүүлтүүртэй. Түүхийг бүтээгч ард түмэн гай, гавъяа хоёрын ялгааг олж харах нүдтэйн учир өнөөдөр 100 насныхаа босгон дээр Юмжаагийн Цэдэнбал гэх энэ хүн Монголын олон ард түмний дунд сайн нэр, сайхан үйлсээрээ дурсагдан хүндлэгдэж байгааг онцлон хэлэхэд таатай байна. Цаг үе нь түүнийг буруутгасан ч түүх түүнийг цагаатган зөвтгөж, Монголын их түүхийн хойморт залжээ. Үүнээс өөр хүндэтгэл, үүнээс өөр хүндлэл гэж юу байх билээ. Үүний нэгэн илрэл нь Юмжаагийн Цэдэнбалын мэндэлсний 100 жилийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэхэд Монголын төр, засгийн зүгээс онцгой анхаарч, Ойг тэмдэглэх болон алдар гавьяаг нь мөнхжүүлэх тухай тогтоол, шийдвэрүүдийг УИХ-аас батлан гаргаж, Засгийн газраас улс орон даяар өргөн дэлгэр тэмдэглэж байгаа явдал яах аргагүй мөн. Энэ бол нэг талаас нам, улс төрийн хүчний санал санаачилга, нөгөө талаас төр, түмний шийдвэр, түүхийн зөвтгөл хэмээн ойлгож болох юм. Би дахин тодотгоё. Түүх түүнийг зөвтгөжээ.

Мэдээж хэрэг Ю.Цэдэнбал гэж хүн, хүний хорвоод мэндэлсэн жирийн л нэгэн бодгаль учраас алдахдаа алдаж, онохдоо онож явсан нь ойлгомжтой. Харин хувь тавилан нь түүнийг асар их баялаг түүх уламжлалтай ч орчин цагийн буулганд жижгэрсэн, ХХ зууны хоёрдугаар хагасын хөгжил дорой Монгол хэмээх  улсын хувь заяаг атган хариуцах, ачааг нь үүрэх онцгой бөгөөд хүндтэй үүрэг хүлээлгэжээ. Энэ их үүрэг хариуцлагыг тэрээр алдаанаасаа оноо нь их, гайнаасаа гавьяа нь илүү зам мөр үлдээн туулж дуусгасан юм. Тийм ч учраас Ю.Цэдэнбалын амьдрал, үйлс бол Монголын ард түмний ХХ зууны түүхийн салшгүй нэг хэсэг болохын учир түүний  алдаанаас сургамжийг нь авч, оносныг нь уламжлан үргэлжлүүлж явах нь өнөөгийн бидний үүрэг болж байна. Энэ бол түүхийн бодит сургамж юм.

Тэр бидэнд юу үлдээсэн бэ.

“Боловсрол бол хөгжил дэвшлийн эх сурвалж” гэж үздэг Ю.Цэдэнбал төрийн тэргүүний хувьд юуны өмнө бүх нийтээр нь бичиг үсэгтэн болгох, орчин цагийн боловсролын тогтолцоог бүрэлдүүлэх эх суурийг тавих зорилтыг амжилттай хэрэгжүүлж, боловсролтой шинэ монгол хүнийг төлөвшүүлэхэд онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн юм.

Бүх нийтийг хамарсан олон талын цогц арга хэмжээг хэрэгжүүлсний үр дүнд 1956 онд 9 ба түүнээс дээш насны хүмүүсийн бичиг үсэг мэдэгчид 72.8 хувь болсны дотор 13-45 насны хүмүүсийн 90.5 хувь нь бичиг үсгийн анхан шатны мэдлэгтэй болж чадсан байна. Улмаар 1969 оны хүн амын тоо бүртгэлийн мэдээгээр нийт хүн амын 82.4 хувь нь бичгийн боловсролтой болсны дотор эрэгтэйчүүдийн 88.7 хувь, эмэгтэйчүүдийн 76.6 хувь нь бичиг үсэгтэн болсон байлаа.

Бүх хүн нь бичиг үсэг мэддэг Азийн анхны орон болсон манай орны боловсрол, гэгээрлийн салбарт олсон ололт, амжилтыг ЮНЕСКО өндөр үнэлж, 1970 онд Н.К.Крупскаягийн нэрэмжит олон улсын шагналыг олгосныг бид бахархан дурсаж, түүх судартаа тэмдэглэн үлдээсэн гэдгийг та бүхэн мэдэж байгаа.

Зөвхөн сүм хийдийн сургалтаар шашны голдуу боловсрол эзэмшиж байсан Монгол оронд 1940-1985 оны хооронд ерөнхий боловсролын сургууль 580, Техник мэргэжлийн сургууль 40, техникум 21, их, дээд сургууль 8 байгуулагдаж боловсролын тогтолцоо үндсээрээ шинэчлэгдсэн бөгөөд өнөө үеийн ахмад болон дунд үеийнхэн зөвхөн энэ л үед гадаад, дотоодод төрөл бүрийн мэргэжлээр дээд болон дунд боловсрол эзэмшиж, улс орныхоо хөгжил цэцэглэлтийн түүчээ нь болж яваа билээ. Түүний санаачилга, дэмжлэгээр XX зуунд 220 мянга гаруй залуус гадаадын оронд мэргэжил, боловсрол эзэмшиж, үндэсний сэхээтний эгнээ армийг бий болгосныг онцлон тэмдэглэхэд таатай байна.

Халдварт өвчинд нэрвэгдэж, үндэсний аюулгүй байдалд заналхийлэх түвшинд хүрээд байсан  аюулыг Ю.Цэдэнбал, түүний тэргүүлсэн нам, төр таслан зогсоож хүн амаа эрүүлжүүлэх бодлогыг богино хугацаанд амжилттай хэрэгжүүлж, эрүүл монгол хүнийг нийгмийн үнэт баялаг болгосон нь манай түүхийн алтан хуудаснаа тодоор бичигдэн үлдсэн байна.

Монголд хэдэн зуун жилээр тархсан нийгмийн болон бусад халдварт өвчнийг устгаж хүн амыг эрүүлжүүлэх бодлогыг амжилттай хэрэгжүүлсэн нь нийгмийн дэвшлийн төдийгүй үндэсний сэргэн мандалтын эх сурвалж болсныг өнөөдөр тэмдэглэн хэлэхэд бахархалтай бөгөөд таатай байна.

Орчин цагийн эрүүл мэндийн байгууллагын үндэс суурь энэ л үед  тавигдаж, монгол хүн эрүүлжиж чадсан юм. 1940 онд 10000 хүнд 1.5 их эмч, 14 эмнэлгийн ор ногдож байсан бол1980 онд 10000 хүнд 22 их эмч, 107 ор ногддог болж, эрүүл мэндийн үнэ төлбөргүй тогтолцоотой болсон нь томоохон ололт байлаа.

Монголчууд бүх нийтээр эрүүлжиж, өсөн өнөржиж, хүүхэд, залуучуудын орон болж, 1940 онд 738 мянга байсан хүн амын тоо 40-өөд жилийн дотор 2 саяд хүрч байсан бол өнөөдөр бид 3 саяулаа болоод байгаа билээ.

Иргэншиж хотожсон шинэ Монгол энэ үед бий болсон нь бидний туулж өнгөрүүлсэн түүхийн онцгой содон үйл явдлын нэг мөн билээ. Түүний шууд удирдлаган дор өрнөсөн их бүтээн байгуулалтын үр дүнд Улаанбаатар хот, Дархан, Эрдэнэбат, Багануур хот, 21 аймаг, 300 гаруй сум, нэгдэл, Сангийн аж ахуй, 1000 гаруй баг, суурингийн төв баригдаж, агаарын зам, төмөр зам, өнөөдөр үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа театр, соёлын төвүүд, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлгийн 90 гаруй хувь нь, аж үйлдвэр, уул уурхайн 80 гаруй хувь нь үүд хаалгаа нээсэн байна.

Олон мянганы турш мал аж ахуйд суурилсан нүүдлийн иргэншлээр амьдарч байсан монголчууд 1940-өөд оноос эхлэн хот суурин газар  олноор амьдрах болж, барилга байшин барьж, зам, гүүр тавьж, театр, соёлын ордон байгуулж огт өөр өнгө төрхөөр амьдарч эхэлсэн юм. Хотжилт дээр суурилсан суурин иргэншил бий болж түүнийг дагасан шинэ соёл, шинэ иргэн бий болсон нь Монголын дэлхийн бусад улс орноос ялгарах онцгой содон шинж тэмдэг гэж хэлж болно. Одоо ч энэ ялгааг л олж харах гэж гадаадын хэдэн буман жуулчин, гийчин манай улсад хөл тавьдаг юм.

Тэртээ 1960-аад онд өрнөж байсан Соёлын довтолгооны үрээр орчин цагийн соёлжсон, иргэншсэн, боловсорсон шинэ монгол залуу хойч үе, XXI зууны дэлхий дахины хөгжлийн алхаанд хөл нийлүүлж, ардчилсан Монгол Улсынхаа ирээдүйг цогцлоох өөдрөг тэмүүллээр урагшилж байна. Түүний эхлүүлсэн, бүтээсэн их үйлс өнөөдөр агуулгаа баяжуулж, зөвхөн ахуй соёлын төдийгүй оюунлаг, үйлдвэржсэн, хөдөлмөрийн хүний сэтгэл оюуны төрхийг төлөвшүүлэхэд чиглэсэн мэргэжлийн өндөр ур чадвар, бүтээмж, инновацийн төлөөний хөдөлгөөн болж үргэлжилсээр байна.

Тархай бутархай хувийн аж ахуйтан давамгайлсан дан ганц мал аж ахуйн орныг богино хугацаанд хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэрийн  орон болгон хувиргах зорилт дэвшүүлж хэрэгжүүлж чадсан нь яах аргагүй Ю.Цэдэнбал гэх энэ хүний нэртэй салшгүй холбоотой.

Монголчууд 1980 он гэхэд 1940 онд үйлдвэрлэж байсан аж үйлдвэрийн жилийн бүтээгдэхүүнийг есөн өдрийн дотор үйлдвэрлэдэг орон болсон байлаа. Энэ бол хөгжил, энэ бол дэвшил, энэ бол сэргэн мандалт байсан юм.

Түлш, эрчим хүчний бааз байгуулах, банк, санхүү, худалдаа, үйлдвэр, хөдөө аж ахуй, зам, тээвэр, холбоо, их барилга, нийтийн аж ахуйг хөгжүүлэх төрийн эдийн засгийн бодлогыг хүний нөөцийн хөгжлийн бодлоготой хамтад нь цогцолбор байдлаар хөгжүүлэх, өөрөөр хэлбэл, нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн харилцан уялдааг хангах чиг хандлагыг Ю.Цэдэнбалаар удирдуулсан тэр үеийн удирдлага боловсруулан ажиллаж байжээ.

Ю.Цэдэнбалын удирдлагын жилүүдэд манай улсын гадаад харилцаа ихээхэн өргөжиж, нэр хүнд нь эрс өссөн. Хэдийгээр социалист системийн тэргүүн орны хатуу хараа хяналт дор байсан хэдий ч тухайн үеийн Монголын удирдлага бие даасан гадаад бодлого эрчимтэй явуулж, гадаад улс төрийн нэр хүндээ сайжруулж чадсан юм.

Гадаад олон талт хамтын ажиллагаагаа өргөтгөн тэлэх бодлогын үр дүнд БНМАУ 1984 он гэхэд дэлхийн100 оронтой дипломат харилцаа тогтоож чадсан  юм.

1946 онд НҮБ-ын хаалгыг анхлан татсан монгол хүн бол Ю.Цэдэнбал байсан гэдэг. Тэр л цагаас хойш Ю.Цэдэнбал улс орноо энэ байгууллагад гишүүнээр элсүүлэхийн төлөө 15 жилийн турш олон талтай шаргуу үйл ажиллагаа явуулсны үр дүнд 1961 онд БНМАУ-ын Төрийн далбаа НҮБ-д мандсан түүхтэй.

Үүнээс гадна Монгол Улс олон улсын нэр хүндтэй 60 гаруй байгууллагын гишүүнээр элсэж, даян дэлхийд энх тайвныг тогтоох  үйлсэд идэвхтэй оролцогч орон болсон. Дотооддоо хямрал хагаралгүй, гадаадад энх тайванч бодлого тууштай баримтлагч улсын удирдагчийн хувьд Ю.Цэдэнбалыг Дэлхийн энх тайвны зөвлөлийн дээд шагнал – Алтан медалиар шагнасан нь манай улсын гадаад нэр хүнд даян дэлхийд хэр их өссөний нэг илрэл гэж үзэж болох юм. Өнөө үед ч түүний үр хойчис дэлхий дахинаа энх тайванч үйлс тогтоохын төлөө НҮБ-аас явуулж буй бүхий л ажиллагаанд идэвх чармайлттай оролцсоор байгаа нь тэртээх цагт манай ахмадуудын олон улсын тавцанд улсынхаа нэр хүндийг дархлан баталгаажуулсны яруу тод илрэл гэж хэлж болно.

Ю.Цэдэнбал Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байлыг олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэх 1945 оны бүх ард нийтийн санал асуулгыг зохион байгуулах ажлыг удирдаж, дэлхийн хоёрдугаар дайны ялалтанд БНМАУ, Ардын армийн гар бие оролцсон Хувьсгалт монгол танкийн цуваа, Чөлөөлөх дайныг тэргүүлж, атар газар эзэмших, нэгдэлжих хөдөлгөөнийг өрнүүлэх, соёлын довтолгооныг хэрэгжүүлэх, их бүтээн байгуулалтыг цогцлоох нөр их үйлсийг санаачлан манлайлж удирдсаныг дурдахгүй өнгөрөхийн аргагүй юм.

Тэрээр манлайлж эхлүүлсэн, хийж бүтээсэн, цогцлоон сүмбэрлүүлсэн олон олон ажил үйлсээсээ гадна төрийн хүний жудаг, ёс суртахуун ямар байх ёстойг хойч үедээ үлгэрлэн өвлүүлжээ. Монгол төрийн дээд эрхэм жолоог атгаж, нам, төрийг 44 жил удирдахдаа тэрээр улс түмнээсээ сэтэрхий зүү, сэтэрхий хадаг хувьдаа завшаагүй гэдгийг онцлон хэлмээр байна. 1984 онд Орос руу эмчилгээнд явсны дараа тухайн үеийн хууль, журмын дагуу тэр үеийн Сангийн сайд, Ю.Цэдэнбал даргын хадгаламжийн дэвтрээс мөнгийг нь авч шилжүүлэхэд дансанд нь ердөө 6000 төгрөг байсан гэдэг. 6000 төгрөг гэдэг нь тухайн үеийн нэг мотоцикл авах үнэ байсан бөгөөд Их сургуулийн багшийн нэг зуны амралт, илүү цагийн мөнгөтэй дүйцэхээр хурааж хадгалсан хадгаламжтай байсан гэдгийг нь үеийнх нь ахмадууд гэрчлэн ярьдаг. Улс, төрийн тэргүүн, төр түмний төлөө зүтгэж яваа хүн улс үндэстнийхээ төлөө нэгэн үзүүрт сэтгэлээр амь амьдралаараа дэнчин тавин зүтгэдэг болохоос улсаасаа хулгайлж хумслах нь бүү хэл хурааж хуримтлуулах өчүүхэн ч шуналгүй байх ёстой гэсэн том ёс суртахууныг тэрээр орчин цагийн улс төрчид, хойч үе бидэнд үлдээсэн. “Би төр, түмнийхээ өмнө өргөсөн тангаргаасаа хэзээ ч урваагүй” гэсэн Ю.Цэдэнбал даргын үгийг санаж, түүний үлдээсэн захиас, зарчмыг өнөө цагийнхан маань хэрхэн биелүүлж байгаа гэдгээ бодож үзэхэд илүүдэхгүй болов уу.

Ийнхүү Ю.Цэдэнбал хэмээх түүхт хүн бидэнд эрүүлжин саруулжсан, иргэншиж соёлжсон, өсч үржсэн, боловсорч гэгээрсэн, хотжин хөгжсөн, сэргэн мандсан, даян дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн тусгаар тогтносон бүрэн эрхт Монгол Улсыг өвлүүлэн үлдээсэн байна. Ю.Цэдэнбал даргын болон түүний нөхдийн Монголоо гэж зүтгэсэн тэр үеийнхний сэтгэл зүтгэлийн үрээр бид өнөөдөр “Бүрэн эрхт, тусгаар тогтнолт ардчилсан Монгол Улсын иргэн нь би, эзэд нь бид юм” гэж ам бардам хэлэх эрхтэй, цээж дүүрэн бахархах омогшилтой үлдсэн гэдгийг хэлэхэд таатай байна.

Өнөөдөр бид Ю.Цэдэнбалын Монголын түүхэнд эзлэх байр суурийг үнэн бодитоор үнэлэн дүгнэж, цагийн эрхээр буруушаагдсан нэр төрийг нь сэргээн, их түүхийнхээ алтан хуудсанд алдааг нь сургамж болгож, оноог нь өв болгон бичиглэн үлдээж, хойч үедээ гардуулан өгөх сайхан үйлсийн үүдийг хамтдаа нээж байна.

Тэртээ 1921 онд анхны долоогийн асаасан Ардын хувьсгалын тусгаар тогтнолын галт бамбарыг түүчээлэн өртөөлж, сэргэн мандлын, хөгжил дэвшлийн буухиа болгон үргэлжлүүлсэн түүхт их хүмүүн Таны гэгээн дурсгалд гүнээ мэхийж, түүний үр ач, ах дүү, төрөл төрөгсөд, нэгэн үеийн журмын нөхдөд нь чин сэтгэлийн хүндэтгэл илэрхийлье.

Ю.Цэдэнбал даргын мэндэлсний 100 жилийн ой нэг долоо хоног биш, нэг бүтэн жилийг дуустал явагдах бөгөөд түүний гэр музейг байгуулах, амьдралын түүхэн ботиудыг нь дурсамж болгон хэвлүүлэх, түүхэн уран сайхны кино хийх, “Эрдэнэт” үйлдвэрийг Ю.Цэдэнбал даргын нэрэмжит болгох гээд олон олон томоохон ажлуудаар дараа жилд ч гэсэн үргэлжлэх юм.

Та бүхэнд Монгол Улсын төр, нийгэм, цэргийн нэрт зүтгэлтэн, Монголын ууган улс төрийн намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга,  БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дарга буюу Ерөнхий сайд, Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга буюу төрийн тэргүүн, Монгол Улсын баатар, Хөдөлмөрийн баатар, Маршал Ю.Цэдэнбалын мэндэлсний 100 жилийн ойн баярын мэндийг дахин хүргэж, төр улс минь хөгжин цэцэглэж, түмэн олон маань амар жаргалтай байхын өлзий дэмбэрэлтэй ерөөлийг өргөн дэвшүүлж,

“Ю.Цэдэнбал цэцэгт талын эр юм

Ю.Цэдэнбал цэцэн түмний үр юм

Ю.Цэдэнбал цэнхэр уулсын дүү юм

Ю.Цэдэнбал цэлмэг түүхийн хүү юм“ гэсэн үгээр илтгэлээ жаргаая. Монгол Улс мандан бадрах болтугай.

Баярлалаа.