Өглөө.мн Шинэ өглөө, Шинэ мэдээлэл
Зураг дээр зүүн гараас С.Лхагва начин, Д.Долгорсүрэн заан, Д.Мягмар заан,
Х.Баянмөнх аварга, Д.Цэрэнтогтох аварга, Ц.Санжаа заан. 2008.07.12
Наадмын урьд орой Данзан ах яриад “Нөхөр минь чи, мандат асуугаад байл уу. Гэрээр ирж авах уу” гэж байна. Дуун дээр нь уухайн тас зөвшөөрөлгүй хаачихав. Мань хүн үндэсний их баяр наадмын бөхийн салбар комиссын нарийн бичгийн дарга. Шөнө дүл болсон хойно тэднийд тавьж хүрлээ. Маргааш өглөөний мандмал нартай зэрэгцэн наадам эхлэх гэж байдаг. Бөхийн комиссын нарийн бичгийн даргын ажил гэдэг ар араасаа л ундарч байгаа нь дамжиггүй. Шөнийн арваннэг, арванхоёр цагийн үед очиход сая л гэрийн бараа харж байгаа бололтой, хадмынхаа нутаг Архангайн Хотонтын айрагнаас хулаар мэлтэлзүүлсэн шигээ сууж байна. Бас болоогүй ээ, Дашийн Мяасүрэн гуайтай хамтарч бүтээсэн “Түшээт ханы Намхай аварга” дуугаа аялсан шигээ гоёлынхоо дээл хувцсыг бэлдээд.
“Өнөө жилийн наадамд хэн хэн зодоглох гэж байна даа” гэхэд, лав л Цэрэнтогтох аварга барилдахгүй сураг байна. Бөхийн бүртгэлд нэр нь алга гэнэ. Ингэж л миний бие соёлын гавьяат зүтгэлтэн Довдонгийн Данзангаас “Наадмын ногоон талбайд ажиллах эрхтэй” гэсэн мандат авч, өнөө л хүчит аваргуудтай бөхийн асарт суудал зэрэгцсэн нь тийм учиртай. Хаа нэг наадам найрын үеэр гаргаж салхи амсуулдаг саарал даавуун тэрлэгээ өмсөөд гарч өглөө дөө.
Төв цэнгэлдэхийн урд хаалгаар эртхэн шиг шудраад авлаа. Нээлтийн ёслол дөхүүлж, Төрийн тэргүүн үг хэлэх үед харуул хамгаалалт гэдэг чинь манийг байтугайг нь нам зогсоодог болохоор юм эртхэндээ дээр бодсон минь зөв байсан нь мэдээж. Хэлхгэр халхгар бөхчүүд нэг нэг том цүлхийсэн цүнх үүрчихсэн өнгө өнгийн дээлээр гоёцгоожээ. Царай зүс нь хүрэн бор, ёстой л нөгөө хүрэл эрчүүд гэдэг чинь тэд байна. Аймаг аймгаараа, гал галаараа бөөгнөрөөд зогсч байв. Увсынхан Баянаа аваргаа бараадчихсан, Баянаа аварга болохоор Мөөеөгөө хайгаад байгаа бололтой ийш тийшээ хараад л. Харц нь нэг л тогтож өгөхгүй байгаа нь илт. Арга ч үгүй юм даа, халуун залуу насныхаа ааг омог, амжилт ялалт, баяр хөөр, харамсал харуусал бүхнээ тамгалж орхисон ногоон дэвжээнд наадмын өглөө аваргуудын сэтгэл насаараа уягдчихсан морь шиг л байдаг байх.
Тэгтэл удаа ч үгүй Мөөеө аварга цэнгэлдэхэд ороод ирлээ шүү. Хүрэн торгон дээлийнхээ хормойг үл ялигхан чичрүүлсхийн алхаад Баянаатайгаа уулзаж байна. Гартаа нэг чамин цүнх, нарны шүхэр ч билүү, бас нэг зүйл барьчихсан инээд алдаад “Ид үед голын цэнгэлдэхээр орж ирэхэд намсхийх шиг л болдог сон” гэх өөрийгөө болоод Баянаагаа явуулсан яриа хөөрөө дэлгэсэн шигээ зогсоно. Хоёр аваргыг тийн хөөрөх зуурт Сосорбарам, Эрдэнэ-Очир, Мижиддорж, Хайдав нарын арслангууд, за тэгээд ахмад заан, начингууд бүгд л ирж эрэмбээрээ мэнд усаа мэдэлцэж байлаа. Наадмын нээлт дууссаны дараа бөхийн барилдааны нэгийн даваа эхлэв. Гэлэгжамцын Өсөхбаяр аварга зүүн жигүүрийг магнайлан 512 хүчтэнийг түүчээлэн боссон. Тэр жил анх удаа Өсөхөө аварга зүүн жигүүрт гарсан юм. Үндсэндээ Өсөхөө, Сумъяа хоёр л аваргуудаас босч байлаа. Өмнөх жилүүдэд нь зүүн жигүүрийг Дашдоржийн Цэрэнтогтох аварга манлайлж байсан санагдана.
Баянаа аварга тодоос тод улаан шаргал дээлээ хөглөрүүлээд, Мөөеөтэйгээ хөтлөлцөөд цэнгэлдэхийн зүүн талд байх бөхийн асар буюу аваргуудад зориулсан модон саравч руу хандлаа. Би гэдэг хүн дагаад л туучихлаа. Өнөөдүүлтэй чинь хамт очоод суудал зэрэгцээд авлаа. Өврөөсөө тэмдэглэлийн дэвтэр гаргаж ирээд бас бус зүйлийг тэмдэглэхээ аядав. Юу чиг тэмдэглэх вэ дээ. Гэхдээ л хэлбэрдэхгүй юу даа. Аваргууд бол намайг албаны хүн гэж л ойлгоод байгаа. Харин би болохоор “Наадмын ногоон талбайд…” гэх мандатаа нүүрэндээ наах нь холгүй хүзүүнээсээ пайз шиг зүүчихсэн, пээдгэр амьтан л алхаад байгаа. Бөхчүүдийн модон саравчийг манайхан мэднэ дээ. Яагаав, тэр жил Сүхбат аварга зодог тайлж бөхөд хайртай олныхоо сэтгэлийг үймрүүлж, гомдоож орхихдоо Пүрэвээ засуулын хамт төрийн есөн хөлт тугнаасаа адис авчихаад Баянаа аваргын зүг ханддаг даа. Тэгээд аваргын энгэрт хацраа наагаад жаахан хүүхэд шиг мэгшин уйлж буй дүр зургийг мэдэхгүй хүн ховор. Тэр модон саравчийг хэлээд байна л даа. Мөөеө, Баянаа аваргаас гадна Өлзийсайханы Эрдэнэ-Очир арслан, олон түмнээ “том” хэмээн алдаршсан Цэрэндонойн Санжаа заан, улсын начин Сэнгэдовдонгийн Лхагва нарын ахмадууд сууцгаасан юм. Тэд бөхчүүдийнхээ өнгийг л шинжиж байсан. “Өнөө жил залуучууд л өнгөтэй байна даа” гэсэн нь гарцаагүй үнэн байж билээ. Тэр жил(2008 он)-ийн наадмын шөвгийн дөрөвт Б.Ганбат заан хамгийн түрүүнд ам авч байсан гэж бодохоор залуучууд өнгөнд гарч ирсэн нь илэрхий. До.Ганхуягийн начин цолтой түрүүлдэг наадам шүү дээ. Нэгийн давааны эхний дүйзүүд болох улсын цолтнууд ам бөхчүүдээ ээлж дараалан унагаж, цэргийн хүүхдүүд малгайгаа барин гүйлдэж байх зуур Эрдэнэ-Очир арслан “Хүүхээ, хоёулаа наадмын хуушуур олж идэх үү” гэдэг юм байна.
Өвгөн арсланг тохойлдон босч байтал Лхагва начин “манай хүүхдүүд хуушуур авчирч өглөө” гээд бор ууттай, цаасан уутандаа тос нь нэвчсэн халуун хуушуур аваад ирлээ. Эрдэнэ-Очир арслан, Лхагва начин бид гурав модон саравчнаасаа жаахан цаашилж ширэг зүлгэн дээр хөлөө жийн сууцгаагаад наадмын хуушуурын амт үзсэн. Лхагва начингийн хүү жүжигчин Дэмидбаатарын аавдаа авчирч өгсөн хуушуур болов уу гэж бодно. Эрдэнэ-Очир гуай “мангар аа, нааш ир. Хуушуур ид” гэж Санжаа зааныг дуудлаа. Монгол бөхийн дэвжээнд нэгэн цагт гарч ирсэн хүчтэнүүд бол яах аргагүй Эрдэнэ-Очир, Санжаа нар л даа. Өвгөн арсланг манайхан дөрвөн үеийн удамтай бөх гэдгийг мэднэ байх. Арслангийн өвөө нь Хас гэж даншгийн цолтой бөх байсан бол аав нь Хасын Өлзийсайхан гэж төрийн наадмын үзүүр булааж, Түвдэндорж аварга, Дорнодын “гулзгай” Дамчаа арслан, Буур аварга, “аат” Лувсанжамц, Шаравын Ванчинхүү нарын домог болсон хүчтэнүүдтэй гар зөрүүлж явсан бөх юм. Эрдэнэ-Очир арслан тавин долоон онд байна уу даа, ааваараа дөрөв давж тэр жилээ улсын цолонд хүрч байсан түүхтэй.
Хоёрын даваа дундаа орчихсон байх үед саравчиндаа ирж суулаа. Аваргууд маань мөн л наагуур цаагуур явж наадамчин олонтойгоо мэндчилж, нутгийн бөхчүүдийнхээ өнгийг харж бахдаж яваад иржээ. Мөөеө аварга ирээд суучихсан байна. Цэрэнтогтох аварга хөх ч гэмээр юм уу, ногоон ч гэмээр юм уу нэг л гоёмсог торгон дээлтэй ирчихсэн луу мэт сууж байна. Хоёрын даваанд тахимаа өгсөн залуучууд бөхчүүдийн модон асрын хажууханд ирж бай мөрийгөө авч байлаа. Хадаа аваргатай жигтэйхэн адилхан хүү Даваажав нь зодоглоод хоёрын даваанд уначихсан таахага таахага алхаад ирдэг юм аа. Элэг бүснийх нь уяа газар сул унжчихсан, хүүхэд шиг инээмсэглэл тунаруулан ирсэн тэрээр шууд л Мөөеө аварга дээр хүрээд ирэв. Мөөеө аварга ч түүнийг хүлээгээд үг ч дуугарахгүй духайгаад сууж байв. “Даваажав аа, яав аа” гэвэл, өнөө бага Хадаа чинь толгойгоо маажаад “нэг л болж өгөлгүй уначихлаа, ах аа. Ядахад энэ баруун гуян дээр хатиг гарчихсан түүндээ зовиурлаад мэх ч хийж чадсангүй…” гээд нэг давсны бай мөрийгөө авахаар цааш хандлаа. Тэрхэн хоромд Мөөеө аварга чив чимээгүй суугаад л байлаа. Миний бие аваргатай бас ч үгүй тав гурван үг сольж суусны хувьд аварга яагаад чимээгүй болчихов гээд хартал мэлмэрүүлж суудаг байгаа. Хадаагаа боджээ. Зүрх сэтгэлдээ төрсөн үр шигээ хадгалж, хайрлаж явсан энгүй их хүчит Хадаа нь Баянаад юм уу, Цэрэнтогтох, Мөнгөн, Ганбаатар…өөр хэнд ч юм бэ дээ тахимаа өгчихөөд Мөөеө аваргынхаа өмнө гэм хийсэн хүүхэд шиг үсээ илбэсээр ингээд л ирдэг байсан болов уу. Тийм л дурсамж дурдатгал сэтгэлийг нь өвтгөж, цээжийг огшоож өөрийн эрхгүй мэлмэрүүлэхэд хүргэсэн байх. Мань хүн ерөөс Хадааг нь өвчиж төрсөн тэр хүүгийн барилдахыг харах гэж л хоёрын давааг яс сууж хүлээсэн нь тодорхой. Даваажав ч байгаа аваад яваад өглөө. Мөөеө аварга ч модон саравчнаас босоод явчихсан даа.
Дөрвийн даваанд байна уу даа, Магалжав харцага, Батзаяа начин хоёр жаахан будилдаг юм аа. Чи давсан, би давсан, дахиж барилдана, барилдахгүй гээд л. Тэгтэл Санжаа заан “наад хоёрыгоо хас” гэд сүртэй нь аргагүй хашгирав. “Одооны энэ залуучууд нэг л халирамтгай болчихсон. Бидний үед чинь бол аймаар л юмнуудтай даваа бүрт л тунадаг байлаа. Хэзээ ингэж маргаж байлаа даа” гээд л. Өвгөн заан үнэнээ л өгүүлж байна. “Тавын даваа хэдхэн мөчийн дараа эхэллээ” хэмээн бөх тайлбарлагчийн цээлхэн хоолой цуурайлахтай зэрэгцээд цэнгэлдэх шуугиад явчихаж байгаа юм. Би гэдэг хүн амихандаа хоёр найзыгаа л бодож суулаа. Соронзонболд, Бямбажав хоёрыгоо. Манай хоёр нэг нь аймгийн, нөгөө нь цэргийн арслан цолтой байсан. Хоорондоо үй зайгүй найзууд. “Хоршоолол” нийгэмлэгт Дамирангийн Баатаржав гэж хүний гар дээр анх очиж байсан хоёр. Би болохоор Бямбажавыг сайн мэдэхгүй. Харин Соронзоор дамжуулж түүнтэй нөхөрлөөд байсан үе. Тавын даваанд хэд хэдэн удаа өвдөглөж, начин цолны үзүүр дээрээс атгаад алдсан хоёрыг маань өнөө жил хэн амлаж халаадаг билээ хэмээн аминдаа зүрхшээж л суусан. Тэгтэл өнөө хоёр золигийг чинь тавын даваанд хэн ч амлалгүй хооронд нь тунагачихдаг юм аа. Бүүр ч зүрхшээгээд явчихлаа шүү. За ямар чиг байсан нэг нь цолонд хүрэх нь ээ гэж бодлоо. Ингээд өнөө хоёрын барилдаан Соронзонболдын даваагаар өндөрлөж Алтай нутгийн залуу, анд нөхөр минь улсын цолны босго алхдаг юм аа. Соронзыг туг тойроод ирэхэд нь өмнөөс нь гүйлээ. Баяр хүргэлээ. Дахиад даваа бий шүү гэсэн зүйл хэлээд холдлоо. Гэтэл өнөөх чинь зургаад өмнөх жилийнх нь наадмын түрүү бөх Хадбаатарын Мөнхбаатар арсланг, долоод Гэлэгжамцын Өсөхбаяр аваргыг даваад заан болчихдог байгаа. Санаанд багтамгүй сайхан баяр гэж тэр байх. Зургаагийн даваанд Цэрэнтогтох аварга бид хоёр л өнөө модон саравч дотроос илүүтэй өндөлзсөн шиг санагддаг. Цэрэнтогтох аварга хүргэнийхээ дээлийн захыг мушгиад сууж байгаа. Хүргэн нь Д.Рагчаа гарьд л даа. Тухайн үед заан цолтой байсан. Рагчаа зургаагийн даваанд Сүхбат аваргын шавь Өлзийбатын Даваабаатар гэж улсын цолгүй залууг амласан байв. Даваабаатар Сэлэнгийн Өсөх-Ирээдүйгээр улсын цолны босго алхчихаад Рагчаатай үзсэн нь тэр. Тун эвгүй барилдаантай тэрээр Рагчаа зааныг тонгорчихлоо. Ингээд начин цолыг алгасч харцага боллоо. Рагчаа тахимаа өгчихөөд хадам аав дээрээ ирдэг юм аа. “Цэрэнтогтох аварга “Та хоёр уул нь ойрхон л газардсан даа. Чи арай л эрт, жаахан яараад тахимаа өгчихөв үү” гэж байна. Рагчаа аргаа барахдаа “Та тэгээд хамт унасан, дахиулъя гэж орилоод байхгүй яасан юм бэ. Одоо нэгэнт тахимаа өгчихсөн, өнгөрсөн” гэх зүйл хэлээд цааш алхчихлаа. Царай нь гэж барайсан л юм харагдана. Үнэндээ бүтэн жилийн хөдөлмөр тэгээд нурна гэдэг хэцүү л дээ. Өөр нэг сонирхолтой барилдаан нь Сумъяабазар аварга Бөхийн холбооны тэргүүн Нямдоржийн хүү Ганбаатар нарын хооронд болсон юм. Сумъяаг Ганбаатарыг амлахад Цэрэнтогтох аварга ширээгээ шааж “Сумъяа дандаа буруу ам авах юм. Ганбаатарыг ноднин л авдаг газар байсан шүү дээ. Одоо бол барахгүй ш дээ” гэж байсан. Үнэхээр ч Сумъяа аварга өндөр Ганбааг бараагүй.
Долоогийн даваа шувтрахад зүүн баруун жигүүрийг магнайлж боссон Өсөхөө, Сумъяа аваргууд үзэгчдийн суудалд хэдийнэ шилжчихсэн, Доржсамбуу гарьд, Мөнхбаатар арслан, Баяржавхлан гээд дээгүүр барилдах бөхчүүд бүгд тахимаа өгчихсөн байлаа. “Хүн бүр л Ганбатын наадам боллоо доо” гэж шагшиж байв. Үнэндээ тэгж бодохоос ч өөр аргагүй байв. Наймын даваанд Ганбат (тухайн жил заан цолтой байлаа) шинээр заан цолны болзол хангаад байсан До.Ганхуяг, Нямдоржийн Ганбаатар, Баттулгын Соронзонболд нараас ам авч байгаа юм. Төв цэнгэлдэхийн баруун урд талын асраас Ганбатыг ам авахаар гарын даа нарын зүг хандахад Эрдэнэ-Очир арслан “Ганхуягийгаа аваарай” гэж хоолой мэдэн орилж байлаа. Түүнийг нь Ганбат заан анзаараагүй байх. Балжаа аварга “Шавьдаа ам авахыг зөвлөнө” гээд босоод явчихав. Төрийн наадмын наймын даваанд ам авна гэдэг үнэндээ амаргүй нь мэдээж. Өндөр даваанд ам авахын зовлонг ахмадууд яс махаараа мэднэ. Балжаа аваргыг гарын даа нар дээр очиж амжаагүй байтал Ганбат ам аваад эргэчихэв. Балжаа аварга ч ирээд суудалдаа суулаа. Ганбат хэнийг авав гэхэд, Ганбаатарыг авчээ гэлээ. Ахмадууд “ээ буруудсан даа” гээд л шогшроод явчихлаа. Ганбат заан Ганбаатар гарьдад тэгэхэд нэг их эвгүй татуулж амаа барьсныг наадамчид мэднэ ээ. Ингэж л Монголын алдарт аваргуудтай хамтдаа суудал зэрэгцэн ардын хувьсгалын наян долоон жилийн наадмыг үзэж билээ. Дөнгөж саяхан л мэт санагдаж байв ч даруй таван жил болсон байна шүү.
Н.ГАНТУЛГА
Эх сурвалж: www.dnn.mn
