ТӨР ЖИЖИГ БУС ТОМ ҮЙЛДВЭРИЙГ Л ДЭМЖИНЭ
Манай улс сүүлийн 20 гаруй жил газрын тос боловсруулах үйлдвэртэй болох тухай ярьсан. Одоо ч ярьсаар л байгаа. Газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих гол зорилго нь шатахууны импортын хараат байдлаас гарах юм. Гэвч эрх баригчид 20 жилийн турш цаасан дээр барьсаар байх хойгуур шатахууны үнэ хэд дахин өсч, импортын хамаарал улам л нэмэгдсэн.
Уг нь өнгөрсөн 20 гаруй жилийн хугацаанд газрын тос боловсруулах 10 гаруй үйлдвэрийн төслийг боловсруулж, 3-4 компани тусгай зөвшөөрлөө авсан ч бодит ажил бололгүй, сонгуулийн пи ар болоод дууссан гэвэл хилсдэхгүй. Тодруулбал, өнгөрсөн 2012 оны сонгуулийн өмнөхөн Багануур, Налайх, Сайншанд, Дарханд газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн шав тавих ёслол болж олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нэлээд шуугисан. Гэтэл өдий хүртэл ганцынх нь ч барилгын ажил эхлээгүй байна. Уг нь манай улсад нефть боловсруулах бага хүчин чадалтай үйлдвэр байгуулах боломж байсан ч Засгийн газар олигтой дэмжээгүй юм билээ.
Тухайлбал, Дорнод аймагт “Хэт” компани жилд 120 мянган тонн газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулж, тус бүс нутгийнхаа шатахууны хэрэгцээг хангая гэдэг саналыг Засгийн газарт тавьсан ч тусгай зөвшөөрөл олгоогүй аж. Мөн “Сүмбэр Ойл” компани бага оврын, 100 мянган тонны хүчин чадалтай үйлдвэр барих саналыг тавьсан ч бүтээгүй. Зүүнбаянд “МОГ” 300 мянган тонны хүчин чадалтай газрын тосны үйлдвэр барих төсөл боловсруулсан ч тусгай зөвшөөрөл өгөөгүй гээд тооцвол олон жишээ бий.
Уг нь 80-90 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалтаар хийх бүтээн байгуулалтын ажлууд байжээ. Хэрвээ энэ гурван төслийг хэрэгжүүлсэн бол манай улс жилдээ багаар бодоход 200 мянган тонн бензин, дизель түлш үйлдвэрлэх бололцоотой байсан гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, улсын шатахууны нөөцөө дотоодын эх үүсвэрээр бий болгох боломж байсан гэсэн үг. 2012 онд Чойр болон Сайншандад бага оврын хүчин чадалтай хоёр үйлдвэр барих тусгай зөвшөөрлийг Засгийн газар олгосон ч ажил хэрэг болж чадаагүй юм байна.
Манай улсын улстөрч, эдийн засагчдын олонхи нь газрын тосны жижиг үйлдвэр барих нь ашиггүй гэж үздэг. Ашиггүй бизнес гэж байдаггүй шүү дээ. Газрын тосны ямар ч жижиг үйлдвэр жилд 6-7 сая ам.долларын ашигтай ажиллахаас гадна импортын шатахууны үнээс 8-10 хувиар доогуур байх тооцоог ахмад инженерүүд хэлдэг. Мөн нийгмийн хүчин зүйлийг харахад ч ашигтай. Жижиг үйлдвэрүүдэд боловсон хүчнээ сургаж, технологио сайн судалчихаад том үйлдвэр барихад болохгүй зүйлгүй. Гэвч Засгийн газар жижиг биш, томыг нь эхэлж дэмжихээр болсон.
Шинэчлэлийн Засгийн газар Дарханд хоёр сая тонн газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг дэмжиж, төр ч зохих хэмжээгээр оролцохоо мэдэгдсэн. Нэг жилийн өмнө тус үйлдвэрийг барих шийдвэрийг гаргаж, 2016 онд ашиглалтад оруулна гэж ярьсан. Гэтэл бүтэн жил өнгөрөхөд бүтээн байгуулалтын ажил хэзээ эхлэх, төр засаг хэрхэн дэмжих арга нь ч тодорхойгүй байсаар. Томоохон хэмжээний газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг багаар бодоход 2-3 жил барьдаг байна.
Тэгэхээр эхний жилээ алдсан. Энэ онд багтаан газрын тосны үйлдвэрийн барилгын ажлыг эхлүүлсэн ч 2016 онд ашиглалтад оруулах боломжгүй болж байгаа юм. Харин 2017 онд ашиглалтад орох бололцоо байгаа аж. Гэхдээ Дарханд газрын тосны үйлдвэр барих асуудлыг бүрэн шийдээгүй байна. Газрын тосны үйлдвэр барих ажил эхлэхгүй байгаагийн цаана гурван шалтгаан байна гэж Газрын тосны анхны инженер Ц.Багмид үзэж байгаа юм. Тиймээс барилгын ажил эхлэхээс өмнө нарийвчлан авч үзэж судлах хэрэгтэй байна гэж тэрээр хэлсэн.
НЭГ. ТҮҮХИЙ ЭД АЛГА
Манай улс 2017 онд 1.5 сая тонн газрын тос олборлох төлөв бий. Үүний 80-100 мянгыг нь Зүүнбаянгаас, 1.3 саяыг Тамсагаас гаргаж авах төлөвлөгөөтэй байгаа. Тэгэхээр энэ хоёр орд нийлээд ч Дарханы газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг хангаж чадахгүй нь. Манай улс Зүүнбаян болон Тамсагийн ордыг Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний дагуу ашиглаж байгаа. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр нийт олборлосон газрын тосныхоо 26 хувийг л өөрсдөө захиран зарцуулах эрхтэй. Өөрөөр хэлбэл, 1.5 сая тонныхоо 26 хувь болох 390 мянган тонн газрын тосыг л Дарханы хоёр сая тонны хүчин чадалтай газрын тосны үйлдвэрт нийлүүлэх бололцоотой гэсэн үг.
Хятадтай хийсэн Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний хугацаа дуусах болоогүй. 20-30 жилийн зай бий. Манай улс дотооддоо боловсруулах үйлдвэр байгуулбал компаниудын олборлосон тосыг худалдаж авна гэж заасан ч үүнийг Хятадын компаниуд бүрэн хүлээн авах нь эргэлзээтэй. Учир нь, Хятадын сонирхол нь түүхий газрын тос худалдан авах юм. Тус улсын газрын тосны хэрэгцээ жилд 7-8 хувиар өсч, дотооддоо олборлож байгаа газрын тос нь хэрэгцээгээ хангаж чадахгүй байдалтай байгаа юм байна. Хятад улс жилд ойролцоогоор 100 гаруй сая тонн газрын тос импортоор авдаг. Хятад улсыг сайнаар бодож гэрээнд заасны дагуу олборлосон тосныхоо 50 хувийг авна гэж бодъё. Ингэсэн ч хоёр сая тонны үйлдвэрийг түүхий эдээр хангахад хүнд байгаа юм. 1.5 сая тонн олборлосон газрын тосны 50 хувь болох 750 мянган тонныг нь дотоодоосоо хангана гэж бодъё. Харин үлдсэн 1.2 сая тонныг нь ямар эх үүсвэрээр хангах вэ. Засгийн газар болон холбогдох мэргэжилтнүүд Оросоос газрын тос импортоор авна гэж ярьж байгаа. Гэхдээ Орос манай улсад олборлосон тосоо өгөхөөс нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүнээ л өгөх илүү сонирхолтой байгаа юм. Оросоос газрын тос худалдан авах нэг жилийн гэрээ хийж байгаа талаар зарим эх сурвалж ярьсан. Хоёр сая тонны хүчин чадалтай газрын тос боловсруулах томоохон үйлдвэрийг өндөр өртөг зардлаар барина. Үүнийг нь бодсон ч түүхий эдийн асуудлаа бүрэн шийдвэрлэсний дараагаар бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлэх нь эрсдэлгүй. Үнэхээр л Оросоос газрын тос импортоор авах гэж байгаа бол нэг биш 15-30 жилийн гэрээ хэлэлцээр хийх асуудлыг Засгийн газар ярих ёстой.
ХОЁР. ТЕХНОЛОГИЙН ШИЙДЭЛ НЬ БУРУУ
Дарханд барих газрын тосны үйлдвэрээс гарах хүнд үлдэгдлийн хэмжээ өндөр байгаа нь асуудал болж байгаа аж. Жилд дундажаар мазут 234 мянган тонн, витум 200 гаруй мянган тонн гарах тооцоо гаргажээ. Гэтэл энэ хэмжээний хүнд үлдэгдлийг дотооддоо бүрэн ашиглах бололцоо байхгүй юм байна. Витум, мазутыг дотооддоо маш бага хэмжээгээр ашиглаж, илүүдэл маш их гарахаар юм байна. Тодруулбал, нэг км зам тавихад 30 мянган тонн битум ордог. Ингэж бодохоор 200 мянган тонн витумаар жилд 6700 км хатуу хучилттай зам барих аж.
Гэтэл манай улс жилд 1500-1700 км зам тавьж байгаа юм. Манай улсын мазутын жилийн хэрэглээ нь 10 мянга байдаг учраас үлдсэнийг нь хаашаа борлуулах вэ гэдэг асуудал гарч байгаа. Мэдээж тэргүүн эгнээнд Хятадын зах зээлд нийлүүлнэ. Гэхдээ Хятадууд мазутаас илүү түүхий нефть авах сонирхол давамгай байгаа. Харин мазутыг дахин боловсруулах зорилгоор л ихэвчлэн авдаг байна.
Гэхдээ авахдаа түүхий нефтиэс 20-30 хувиар бага үнээр авдаг аж. Тиймээс үйлдвэрийн ажил эхлэхээс өмнө технологийг илүү боловсронгуй болгох шаардлага байгаа юм байна. Уг нь анхны боловсруулсан төсөл дээр витум, мазутын үлдэгдлийг өндөр технологийн шийдлээр бага байхаар тооцож үйлдвэр барих нийт өртөгийг нэг тэрбум гаруй ам.доллар байхаар тусгажээ. Харин өндөр өртөгтэй байна гээд 800 сая ам.доллар болгосон аж. Үнийн байдлаас шалтгаалж технологийн шийдлээ ч мөн өөрчилсөн байна. Энэ нь өөрөө Дарханы газрын тосны үйлдвэрийн бас нэг эрсдэл.
ГУРАВ. БАЙРШИЛ
Дарханы газрын тосны үйлдвэрийн ажил урагшлахгүй байгаа дараагийн шалтгаанд байршлын асуудал орж байгаа юм байна. Дарханд барих нь зөв үү, үгүй юү гэдэг нь. Дорнод байгаа түүхий нефтиэ Дархан руу хэрхэн тээвэрлэх вэ гэж олон хүн асууж байгаа. Уул уурхайн яамны зүгээс Дорнодын тосыг Хятад руу экспортлоод оронд нь Оросоос газрын тос авна гэж ярьдаг. Энэ байж л болох хувилбар мөн. Гэхдээ дотоодынхоо үйлдвэрт ашиглах тосоо аль болох хямд, бага өртгөөр авах нь чухал. Үүнийгээ бодвол Дорнодод барьсан нь ашигтай.
Нөгөөтэйгүүр, Дарханд маш олон үйлдвэр төвлөрч байна. Байгаль орчин экологийн ачаалал нэмэгдэнэ гэсэн үг. Төмөрлөгийн бүх үйлдвэр, арьс ширний үйлдвэрээ Дарханд барьсан. Дээр нь нефтийн үйлдвэр барихаар байгаль орчинд сөрөг нөлөөтэй гэж үзэж байгаа юм. Газрын тосны үйлдвэрээс гарсан бохир усыг Дарханы цэвэрлэх байгууламжаар цэвэрлүүлнэ гэж ярьж байсан. Гэхдээ энэ бололцоогүй. Үйлдвэрээс гарсан хоёр сая шоо метр хаягдал усыг цэвэрлэх хүчин чадал байхгүй гэдгийг мэргэжилтнүүд хэлж байгаа юм.
Ямартай ч цаасан дээрх төслийг газар дээр буулгахад юу нөлөөж байгааг судалсан мэргэжлийн хүн дээрх гурван шалтгааныг хэлж байна. Төрийн зүгээс томоохон хүчин чадалтай үйлдвэр барихаар ярьж байгаа нь сайн л байх. Гэхдээ түүхий эд байхгүй бол олон сая төгрөгөөр босгосон “том” үйлдвэрийн ажил зогсоно гэдгийг эрх баригчид бодсон гэж найдъя. Магадгүй өнгөрсөн жилийн хугацаанд дээр дурдсан асуудлыг судалж хэлэлцсэн байхыг үгүйсгэхгүй. Хэрвээ судлаагүй байгаа бол үйлдвэрээ барьж эхлээгүй байгаа дээрээ сайтар судлах нь зөв байх.