Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж: Өвлийг өнтэй давахад төлөвлөгөө, бэлтгэл хэрэгтэй

Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж “Малчин рояал” телевизийн “Урилга-ярилцлага” нэвтрүүлэгт оролцож өвөлжилтийн бэлтгэл, бичин жилийн илүү сартай өвлийг малчид хэрхэн тарган тавтай давах талаар Монгол Улсын  Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, сэтгүүлч Дамбын Шагдарсүрэнтэй ярилцлаа.

Сэтгүүлч: -Тарган сайхан өвөлжиж байна уу?

Ерөнхийлөгч: –Тарган сайхан өвөлжиж байна.

Сэтгүүлч: ––Таны бие лагшин тунгалаг уу?

Ерөнхийлөгч: –Тунгалаг сайхан байна.

Сэтгүүлч: –За ингээд нэвтрүүлгээ  эхэлье. Сайн байцгаана уу, эрхэм үзэгчид ээ. Манай “Малчин рояал” телевизийн “Урилга-ярилцлага” нэвтрүүлэг эхэлж байна.

Өнөөдөр манай урилгыг хүлээн авч Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж та бидэнтэй хуучлах гэж байна. Манай урилгыг хүлээн авч манай нэвтрүүлэгт оролцож байгаа танд үзэгчдийнхээ өмнөөс талархал дэвшүүлье.

Ерөнхийлөгч: –Их баярлалаа. Танай урилгын дагуу танай телевизэд ярилцлага өгч байгаадаа баяртай байна.

Сэтгүүлч: -Өнөөдөр бид цаг үеийн сэдвээр ярилцъя гэж бодож байгаа. Бичин жилийн зуд гэж яриад л байна. Сүүлд бас “Зудын эрсдэлтэй” гэж нэр  томъёо гараад ирсэн байна. Хөдөө аж ахуй, цаг уурын салбарынхан ургамал, дулаан хангамж , хур тунадасыг харьцуулсан малын тоо толгой, бэлчээрийн даац хүрэлцээтэй хамруулаад, тэгээд цаашаа цаг хатуурвал зуд болох уу, үгүй юү гэдэг шалгуур тогтоосон байдаг юм байна.

Ерөнхийдөө энэ жилийн өвөлжилтийн байдлыг товчхон танд танилцуулчих уу? Ер нь 2016-17 оны өвлийн анхны цас 9 дүгээр сарын 23-нд орсон гэж үзэж байгаа. Өндөр уулсаараа бол тэрнээс өмнө, 7,8 дугаар сард хаялж л байдаг. Ерөнхийдөө ахиухан шиг нутаг хамарсан цас 9 дүгээр сарын 23-нд орсон.

Миний нэг ярьдаг юм бол анхны цасны мөрийг дагадаг. Манай хуучцуул, малчин ардууд тэгж ярьдаг байсан. Анхны цасыг нутаг үзэж явдаг юм гэж. Тэгэхээр энэ жил Монгол орны баруун тал, зүүн тал, хойд тал гурвыг хүрээлээд анхны цас ахиухан орсон. Одоо ч гэсэн тэр янзаараа, дараа дараагийн цас байх шиг байна. Дөнгөж өнөө өглөөний авсан мэдээгээр бол баруун талаас нь яривал Увсын Хяргас, Малчин Завханы Отгон, Баянтэс гээд хуучин цастай л байдаг, хүйтэрч л байдаг газрууд цастайгаа байна.

Орхон Сэлэнгийн сав нутаг, Булган, Эрдэнэт, Сэлэнгэ, Дархан гээд энэ жил ахиухан цастай байгаа. Цас эхнийхийгээ дагаад ороод байгаа. Бас нэлээд нягтарчихсан байгаа гэж бодож байна. Хөвсгөлийн нутаг нэлэнхүйдээ цастай, ялангуяа зүүн тал, Эгийн голын сав, Үүрийн голын сав нутаг, Сантын нуруугаар энэ жил харьцангуй их цас орж байгаа.

Дархадын хотгор, Улаан-Уул, Рэнчинлхүмбэ, Цагаан нуур бол хүйтэн цастай л байдаг. Одоохондоо Өлийн даваа хаагдаагүй сайхан л байж байна. Зүүн тийшээ нэлээн онцлог байгаа. Хэнтийн нуруу, Хэнтийн нурууны өвөр бэл анхны цаснаасаа эхлээд зун нь гандуу байсан учраас анхаарал татаж эхэлсэн.

Зун гандуу байж байгаад 8 дугаар сарын сүүлч, 9 дүгээр сардаа бороо их ороод, эргэж ногоо хэнзлээд, араас нь цас болоод, хүйтрээд, одоо бол тэнд жаахан эвгүй. Ерөнхийдөө цаашаа мөс тогтсон гэсэн үг. Нэг онцлог бол огт гайгүй байдаг Ховдын Байтаг уулын тэрүүгээр энэ жил онцгой цастай байгаа. Одоо цаг уурын өртөөний талбай дээр 30 гаруй см байна. Уул сархиагаар бол мэдээж их байгаа.

Зарим газар хонь гэдэсдэж байна. Уул сархиагаар морь гэдэсдэж байна гэж яриад байгаа. Нэг иймэрхүү л байна. Ер нь 40 градус давж хүйтэрч байгаа газар алга байна. Саяын дурдсан нутгуудаар 28-32 градус хүйтэн байгаа. Ойрын хоёр гурван хоногтоо тэнгэр сайхан байна. 12 дугаар сарын 3-4-ний үеэс дахиж тэнгэр муудна гэсэн мэдээлэл өнөөдөр авлаа. Үүнтэй холбогдуулан өвлийн бэлтгэл, анхаарах зүйлүүдийг Ерөнхийлөгч маань малчин түмэндээ хандаж хэлэх байх гэж таныг урьсан юм.

Ерөнхийлөгч: –За их баярлалаа. Цаг уурын мэдээллийн талаар тодорхой мэдээлэл өгсөн танд их баярлалаа. Ер нь бол цаг уур гэдэг бол байгалийн үзэгдэл. Хэдийд ч их цас орж болно. Их хүйтэрч болно. Зарим жил их хүйтэн байдаг. Зарим жил их цастай байдаг. Янз бүр л байдаг. Зун гантай байдаг, ногоо гардаг, гардаггүй гээд.

Тэгэхээр хамгийн гол юм бол хүн зон, малчин түмний минь хувьд, малч удамтай монголчуудын хувьд, нийтдээ төр, засгийн хувьд ч, бүх газраа бодолтой, бэлтгэлтэй л байх ёстой. Байгалийн үзэгдэл, цаг агаарыг бид жолоодохгүй. Харин бид бэлтгэлээ хангах тал дээр сэтгэл гаргаж ажилаж болох юм.

Би хувьдаа аймгаасаа эхлээд ярья. Улсын онцгой комисс ажиллаж байх шиг байна. Аймаг бүр цаг агаарын байдал дээр үнэлэлт дүгнэлт хийж хурал хуйгаа хийх нь зөв байгаа юм. Тэгээд сум бол газар дээрээ хамгийн ойр байгаа засаг захиргааны нэгж шүү дээ. Сумд нь хуралдаад, Иргэдийн Хурал нь хуралдаад, өвөлжилт ямар болох вэ, хаагуур ямар сум хүндрэх нь вэ, айл, өрхийн бэлтгэл ямар байна гээд бүх зүйлээ ярилцаад, нарийвчилсан төлөвлөгөө гаргамаар байгаа юм.

Манай багийн хурал гэж сайхан хурал байдаг. Багийнхан цуглаад, малчид, иргэд цуглаад, багийн дарга нь хурлаа хийгээд, амьдралд хамгийн ойрхон шийдвэр гаргаж чадах хүмүүс бол тэд байдаг. Тэр хүмүүс нийлж хуралдаж ярилцаасай гэж бодож байна.

Энэ үүднээс юу гэж хэлэх гэж байна гэхээр хүн ерөөсөө өөрөөсөө эхлээд бэлтгэлээ хангавал зүгээр байх. Цас зуд их, өвөл хэцүү боллоо гэхэд өглөө босоод л бидний хийдэг галаа асаахаас эхэлнэ шүү дээ. Цайгаа чанахаас эхэлэщнэ. Наад зах нь гал асаах юм чинь бэлэн байх. Миний хэлэх гээд байгаа юм бол цас, зуд болж байгаа энэ үед наад зах нь сарын нөөцтэй байх хэрэгтэй. Дунджаар хоёр сарын, ер нь хэцүүдвэл тэрнээс илүү нөөцтэй байх хэрэгтэй.

Түлээ түлшний нөөц ямар байна. Айл, иргэд, тэнд амьдарч байгаа хүмүүс энэ бэлтгэлээ хангах нь хамгийн чухал. Сумаас, аймгаас, улсаас тодорхой хэмжээнд дэмжлэг байх л байх. Гэхдээ тэр дэмжлэг тэр бүр хүрч чаддаггүй шүү дээ. Тиймээс хамгийн гол шалтгаалах зүйл бол айл өрхийн асуудал. Багийн хурлаас гадна айл өрхөд ахмад байгаа. Үгийг нь сонсдог хүмүүс байгаа. Тэр хүмүүс, айл, өрхийн тэргүүнүүд цуглаад бүгдээрээ ярилцах хэрэгтэй.

Манай түлш түлээ юу билээ, аргал түүдэг газар бол аргал ямар байна. Мод түлдэг газар бол түлээ түлш маань ямар байна, зарим газар нүүрс ч байдаг байж магадгүй. Шатах тослох зүйлүүд ямар байна гээд, эхлээд галаа бодох хэрэгтэй. Гал байх юм бол наад зах нь усаа буцалгаад, цай чанаад ууна шүү дээ. Энэ чиглэлд их бодох шаардлагатай.

Би өөрөө малчин айлын хүүхэд. Малчин гэр бүлд төрсөн учраас цас, борооны дараа гал түлнэ, галын бэлтгэл муутай байна гэдэг ямар байдаг гэдгийг би сайн мэднэ л дээ. Цас орлоо. Хамгийн түрүүнд гараад явахад гутал, хувцаснаас өгсүүлээд хамгийн түрүүн мууддаг юм чинь гутал шүү дээ. Энэ өвлийн хүйтнийг өдөн куртка өмсчихсөн, аль эсвэл бакал гуталтай бол давахгүй ээ.

Наад зах нь тань шиг үстэй дээлтэй, сэлгээд өмсчих хэд хэдэн үстэй дээл, хувцас хунар, гутал ямар байгаа билээ гэдгээ бод. Тэр гэр бүл, хүүхэд, хөгшдийн хувцас ямар байгаа билээ. Ямар ч хүйтэн болсон гэсэн өмсөөд дулаан явж байх, дулаан байдлаа алдахгүй байх, сандрахгүй байх ийм хувцас хунар минь юу байгаа билээ гээд л бодох хэрэгтэй.

Үүнийг хүмүүс мэдээжийн юм ярьж байгаа юм шиг санаж магадгүй. Гэхдээ хүн хэлэхээс наашгүй гэж, хүн бүхэн бэлтгэлтэй байгаа гэж байгаад шөнө цас ороод хаалгыг нь дарчихсан гарч чадахгүй, зарим айл тооноороо гарлаа гээд сууж байдаг шүү дээ. Гараад ирэхэд цас нь хонины гэдсээр биш, хонины нуруугаар татчихсан. Хонь нь цасан дунд умбачихсан. Иймэрхүү байдалтай байдаг.

Хамгийн түрүүнд хонь мал руугаа ороод, гэрийнхээ цасыг холдуулах гээд байдаг. Гэтэл хүрз, жоотуу ямар юм байна гээд, наад зах нь цас орчихсон газар гэрээ тойруулаад, хаанаасаа салхилдаг юм, жаахан цас овоолоод тавьдаг шүү дээ. Цас унагах хүрз, жоотуу, багаж хэрэгсэл ямар байх талаар бодох хэрэгтэй.

Дараагийн нэг зүйл бол мэдээж хүн босож ирээд цайгаа ууна, хоол ундаа иднэ. Мах хүнсний нөөц ямар байна. Цайгаа нүдээд хийхэд хэдэн долоо хоногийн, хэдэн сарын нөөц байна. Ер нь манай хөдөөнийхөн тэжээллэг хоол хүнс хэрэглэдэг хүмүүс шүү дээ. Ялангуяа баруун аймгийнханд нөгөө замбаа гурил гэж шар тосонд зуурсан арвайн гурил байдаг. Тэр маань одоо ер нь байна уу, үгүй юү. Хэдэн шуудай байна. Байхгүй бол Улаанбаатарын зах, аймгийн зах, суманд ч зарж л байдаг. Энэ бүхнээ яаж татаж авах вэ, яаж ойртуулах вэ гээд бод.

Мах шөлний хувьд миний бодлоор энэ жил манай малчид надаар хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа. Цаг ширүүсэж эхлэхэд дээр үед заазлана гэж ярьдаг. Энэ үйл ажиллагааг нэлээн эрчимтэй хийх шаардалагатай л болж байх шиг байна. Цас орчихсон газар бол махаа цасан доогуур тавьчихдаг шүү дээ. Ингээд мах шөлөө их сайн бэлдэж авах хэрэгтэй. Уух ундаа, ус, бүх зүйл нь ойрхон байх хэрэгтэй. Тэр боломжуудаа хармаар байгаа юм. Цайгаа уулаа, хоол ундаа идлээ, одоо ингээд малаа бэлчээх болно.

Малаа бэлчээх гэхээр хаашаа бэлчээх вэ, хонины гэдсээр татсан цастай байвал яах вэ. Нурууг нь давж байгаа цастай байвал яах вэ гээд. Зарим газар, хангайд трактор шиг юмаар чирээд цасыг нь холдуулаад, жаахан газар хонь идээшлэх юм гаргадаг шүү дээ. Мэдээж хол хөлийн бод бол яваад өгдөг. Гэтэл бусад мал маань яах вэ гэдэг иймэрхүү асуудал байдаг.

Хаана нэг жаахан дөрвөлжин газар гаргаад, хаана цасыг нь цэвэрлээд малаа нэг өдөр ч болсон идэшлүүлэх вэ гэж бод. Бэлчээрт нэг өдөр ч гэсэн гаргаад, жаахан өвс хэмлүүлвэл тэр нь малдаа хамаагүй илүү унацтай байдаг. Энэ бүх юмаа төлөвлөөд гаргачихсан, иймэрхүү байдлаар нарийн бодмоор байгаа юм.

Дээр нь цас жаахан ороод хүндрээд ирэхээр хэцүү юм их тохиолддог, наад захын эм тан байдаггүй. Тэр цастай газар долоо хоног явахаар нүд нь бүгдээрээ өвдчихдөг. Нүдээ хамгаалах шил байдаггүй. Нүдээ бүгдээрээ оймсоороо боочихсон явж байдаг шүү дээ. Хаа сайгүй л нүдний шил байна. Нүдний хар шил хэд хэдээр нь запасаар авчих хэрэгтэй. Түүнийгээ нөөцөлчих хэрэгтэй. Хүний санаанд тэгж ордоггүй.

Настай хүмүүс хэд байна, даралттай хүмүүс хэд байна. Жирэмсэн эмэгтэйчүүд байна уу, өвчин хуучтай хүмүүс юу билээ гээд сумын эмнэлэг багийнхантайгаа ярьж байгаад ойрхон дөхүүлээд авах хэрэгтэй. Цас ороод хүндэрчихсэний дараа л манайхан гэнэт сэрсэн юм шиг боддог шүү дээ.

Та сая хэллээ. Саяын тэр эрт цас орж цочир хүйтэрсэн нь байгаль дохио өглөө, энэ дохиог нэгэнт авсан бол дохионы дагуу ажиллах хэрэгтэй. Одоо энэ дохионы дагуу бэлтгэлээ хангах хэрэгтэй гэж би хэлэх гээд байна. За тэгээд жаахан хол явъя гэвэл унаа унашны асуудал байдаг. Нэг морио бариад уячихсан, бусдадаа хүрч чадахгүй л байдаг шүү дээ. Тэгэхээр яаж сэлгэж унах унаагаа ойрхон барих вэ, аргамждаг, чөдөрлөдөг зүйлүүд ойрхон байна уу үгүй юу.

Өөр нэг зүйлийг бас боддог юм. Өвсөө хадаад нэг газар орхичихдог шүү дээ. Гэтэл маш их цас ороод тэр рүүгээ хүрч чаддаггүй. Гэрт нь яваад очихоор “Манайд өвс байна л даа. Татаж авч чадахгүй байна” гэдэг. Үүнийг яаж татах вэ, баг, сумтайгаа ярих хэрэгтэй. Одоо би сумын хурлаа хий, малчдынхаа бэлгэлийг хангахад тусла гэж хэлээд байгаа. Өвс тоос ойрхон хураачихсан байгаа бол айл айл руу нь, дээр үед суурь гэж ярьдаг байсан даа. Суурь, суурь руу нь, хот, хот руу нь татаж өг. Ойртуулж тавь, тэгэхгүй бол болохгүй ээ.

Ер нь өвөл сайхан өнтэй болохоор би боддог юм. Манай малчид жилийн дөрвөн улирал өдөр, шөнөгүй маш их ажилтай байдаг. Өвөл өнтэй үед малчдын нуруу жаахан тэнийдэг, тарган махаа чанаад, малаа хотлуулаад, хадлангаа хийгээд авчихсан байхад нуруу нь тэнийж байдаг.

Энэ жил энэ боломж бага байх нь гэж би хараад байна. Таны хэлж байгаагаар баруун талдаа зарим нутгуудаар, зүүн талд цас их орсон. Энэ газруудаар энэ жил нэлээд хэцүү байх нь. Малчид орой суухдаа хүртэл арьсаа элдээд л сууж байдаг шүү дээ. Одоо арьс үнэд хүрэхгүй байгаа гээд байдаг. Хониныхоо арьсыг элдээд, сайхан үстэй дээл хийж аваад сууж байх хэрэгтэй.

Сэтгүүлч: -Тийм малчид олон болж байна ашгүй. Нэг талаас муу юмны сайн тал байна шүү дээ. Арьс шир үнэгүй болохоор өөрсдөө ашиглаж хэрэглэх боломж нь их олдож байна. Өнгөрсөн зун, 8 дугаар сард Баянхонгор аймгийн Баянлэг сумаар явлаа. Бүр тэр халуун говьд, Гурван тэсийн залгаа нутаг дээр Эрдэнэчулууных гэдэг айлд очсон чинь арьс шир үнэд хүрэхээ больчихсон. Хэдэн сайхан нэхий элдээд энэ жил дээл хийх гэж байгаа. Цагаан сараас өмнө гээд сайхан, бүр нуугисан цагаан юм болгочихсон сууж байна лээ.

Ерөнхийлөгч: -Үхрийн арьс, бодын ширээр чинь сайхан сур хийдэг. Зөвхөн сур биш, сураа бүр томоод сүлжээд аргамж дээс юу байдаг юм, түүгээр хийхгүй юм байхгүй. Тэгэхээр зах зээл нь болохгүй, үнэ нь болохгүй бол өөрсдөө сайхан юмаа хийгээд, бүтээгээд ав, түүнийг заавал үмхийрүүлж муутгаж хаях хэрэггүй. Ер нь ярьдаг шүү дээ, малаас хаях юм байхгүй гэж.

Сэтгүүлч: -Тийм амьсгааг нь хүртэл ашигладаг гэдэг шүү дээ. Баянхонгор аймгийн Баянлэг гэж ярилаа Хөвсгөл аймгийн Эрдэнэбулганы жишээн дээр гэхэд бүсгүйчүүд сайхан дээл хийж байна. Сураараа аргамж, чөдөр, ногт, таны хэлдэг хазаар зангидаж, түүийгээ бүтээгдэхүүн болгож, өртөг шингэнэ гэж яриад байдгаар борлуулж, мөнгө болгож байгаа айлууд их байна.

Ерөнхийлөгч: -Манайхан арьс ширээ тушаадаг гэдэг ойлголттой. Түүнд жаахан гар хүрээд, наад зах нь арьсыг давсалахад л түүнд өртөг шингэж байгаа юм. Бас ингэж хэлдэг шүү дээ, арьс шир зах зээл дээр яагаад үнэ хүрэхгүй байна гэхээр малчид маань наад зах нь малаа гаргаад, хоёр цагийн дотор арьсаа давслах хэрэгтэй.

Хоёр цагийн дотор давслаагүй бол 24 цаг болоход л дулаан улиралд өт цацаад, ямар ч аргагүй болдог юм шүү дээ. Үнэ хүрэхгүй болж байгаа юм. Тэгэхээр түүнд гар хүрч, өртөг шингээдэг тэр сайхан уламжлалаа одоо хажуудаа сууж байгаа залуу хүүхдүүд, залуу малчдадаа харуулах хэрэгтэй. Аав ээж нь арьсаа элддэг, ээж тэнд утас ээрчихсэн сууж байдаг шүү дээ. Түүнийг хараад өсөж байгаа хүүхэд тэрнээс санаа авч хөдөлмөрч болж байдаг.

Ерөөсөө тэр аав ээжийн хийж байгаа сайн үйл, тэр хэлж байгаа сайн үгээс хүн санаа авч байдаг байхгүй юү. Тэгэхээр энэ ажил хөдөөд тасалдах ёсгүй. Би яагаад үүнийг хэлээд байна гэхээр Монголыг Монголоор нь авч явна гээд байдаг уламжлалын амин сүнс нь малчин айлын гэрт тулга тойроод байж байдаг.

Өвөлдөө бэлтгэх талаар сая бид хоёр ярилаа. Цас зуданд бэлтгэх талаар ярилаа. Тэр бэлтгэлийн талаар ярьж байна гэдэг чинь эргээд хүүхдээ хүмүүжүүлэх, амьдрал, малч удмаа яаж хадгалж үлдэх вэ гэдэг бодлого болж хувирч байгаа. Тэрнээс биш үүнийг их том юм болгоод, Ерөнхийлөгч орой бүр телевизэд суугаад яриад байхыг хэлдэггүй. Яг тэнд ажиллаж, амьдарч байгаа хүмүүсийн асуудал байгаа юм.

Та бид хоёр яриагаа төлөвлөгөө гаргах талаар эхэлсэн. Одоо 12 дугаар сар гарлаа. Нэг, хоёрдугаар сар бол өвлийн гол хүйтэн. Цагаан сар дөхөөд, өнгөрөнгүүт мал төллөнө. Ингэхээр дахиад өвлийн 3 сарын асуудал байна. Мал төллөх, төл бойжиход дахиад 2 сарын асуудал байна. Энэ бүхнийг тооцоход тэр төлөвлөгөөг ирэх оны 5 дугаар сар хүртэл гаргамаар байгаа юм.

Тэгээд ногоо гараад, мал ногоо үнэрлэнэ. Тамир тэнхээ муутай орсон мал бол ногоо үнэрлээд л унаад өгдөг шүү дээ. Салгалж орж ирээд л унадаг.

Сэтгүүлч: -Бас тийм.

Ерөнхийлөгч: –Тэгэхээр тэр үед малаа яах вэ. Наад зах нь зарим газар шөлөө хаядагүй. Тэжээл рүүгээ хийгээд, замбаа шиг болгодог. Хүн нэг атга замбаа идээд өдөртөө сэг хийж байгаа юм чинь, малд тийм юм өгчихөд зүгээр. Тарвага, туулайныхаа тосыг хүртэл цуглуулчихсан л байдаг шүү дээ.

Сэтгүүлч: -Адууны хомоол…

Ерөнхийлөгч: –Тийм адууны хомоол байна. Тэр бүхнийгээ түүгээд холиход л эргээд малд хүчит тэжээл болдог. Гарын дор хүчит тэжээл бэлтгэх маш олон боломж байна. Энэ боломжуудаа одоо ашиглаж байдаг цаг. Одоо хийж байдаг цаг. Энэ бүхэн аминд орно.

Сэтгүүлч: -Яг болохоо байхаар нь тэвдэхдээ биш…

Ерөнхийлөгч: – Болохоо байхаар нь тэвдэхдээ биш, наана нь бэлдэх хэрэгтэй. Цаг агаар, байгаль орчин өөрийнхөө үзүүлдэг дүрээ үзүүлнэ. Ордог цас ордгоороо орно. Хүйтэрдэг юм хүйтэрдгээрээ л хүйтэрнэ. Хамгийн гол нь бэлтгэлтэй байх.

Би тэр зуд их болсон газраар явж л байсан. Тэгэхэд 10 км-ийн зайтай хоёр айл байхад нэг нь хамаг малаа үхүүлчихсэн байгаа юм. Гэтэл нөгөө айлд нь яваад ороход бэлтгэлтэй айл нэг ч мал үхүүлээгүй. Бүр нэг тос даасан маягтай. Малдаа өвсийг нь тавиад өгчихсөн. Бүх юм нь байгаа. Махаа буцалгасан, цайгаа чанасан. Хөлөрчихсөн сууж байдаг. “Манайх яах вэ. Энэ жил ийм юм боллоо. Зуд ингэлээ. Өмнө нь бэлтгэсний хүчинд ингээд байж байна” гээд байж байдаг. Гэтэл цаад талд нь униа бараг бүгдийг нь буулгаад түлчихсэн. Ханаа түлчихсэн. Гэр нь навсайгаад уначихсан. Ийм байдалтай айл байж байдаг.

Тийм учраас амьдралдаа арчаатай байх, түүгээрээ байгалийн шалгарлыг даваад гарах хэрэгтэй юм. Ер нь байгалийн шалгарал хүнийг амьдрах ухаанд сургаж байгаа юм.

Салан задгай, телевиз үзээд хэвтээд байдаг юмыг бид багасгах хэрэгтэй. Байгалийн шалгарал энэ дохиог бидэнд өгч байдаг.

Тэгэхээр тэр төлөвлөгөөг 5 дугаар сар гартал гаргавал их зүгээр юм болов уу гэж бодож байгаа. Бүх газраа судалгаа хиймээр байгаа юм. Хүн дээрээ нэгдүгээрт, судалгаа хийе. Өндөр настантай айл хэд байна. Өвчин хуучтай хүмүүстэй айл юу байна. Жирэмсэн эмэгтэйчүүд юу байна. Өвдлөө, зовлоо гэхэд хамгийн гол нь очих зам юу байна. Манайхан судалгаа хийлээ гэхэд яаж очих вэ гэдгээ мартчихдаг.

Одоо нэг сайхан юм юу байна гэхээр холбоо барьдаг болж. Бидний багад юун утас. Сумын төв дээр гурван утас байсан юм уу, үгүй юү. Одоо айл бүхэн утастай. Гарч ирээд утасддаг. Холбоо барьдаг болж. Унаа унашны боломж байдаг болж. Гэхдээ унаа унаш байсан ч тэр нь тосоор явдаг, бензинээр явдаг. Тэр нь гацдаг, хөлддөг гээд янз бүрийн юм бий шүү дээ. Энэ бүхнээ яаж хадгалж үлдэх вэ. Аккумлятор, янз бүрийн зүйлээ гэртээ оруулж хучдаг барьдаг янз бүрийн л арга бий. Энэ бүхнийг дандаа тооцоолсон байх хэрэгтэй.

Сум гэхэд тэр хэдэн хот айлд очиход аль замаар, аль дэнжээр явбал цас шуурсан байх вэ, яавал машинаар дөхөж очиж болох вэ гээд бүх маршрутаа гаргасан.  Байгаа нөөц зэргээ судалж гаргах хэрэгтэй юм.

Миний энэ ярьж байгаа яриа зөвхөн малчдад зориулсан юм уу, хөдөө орон нутагт амьдарч байгаа иргэдэд зориулсан яриа биш юм.

Миний хамгийн онцгой хэлэх гэж байгаа зүйл бол хот суурин газар амьдарч байгаа хүмүүсээс хөдөө малчин айл, ах дүүгүй, малчин удмаас гараагүй хүн гэж бараг байдаггүй юм.

Манай малчид сайхан буянтай ажил хийдэг улс. Сумандаа байгаа ах дүүдээ хүнсийг нь бэлдэж өгдөг. Дөхүүлж өгдөг. Аймаг руу, хотод байгаа хүүхэд рүүгээ явуулж л байдаг.

Сэтгүүлч: -Хотынхон 11 дүгээр сард л хамаатан садангаа таньдаг гэж байгаа биз дээ?

Ерөнхийлөгч: –Харин тийм яриа байгаа. Одоо тэр хамаатан садан руугаа холбоо барьдаг цаг. Би тэгж хэлэх гээд байгаа юм. Та нар хотод байгаа бол төрөл садан, таньдаг мэддэг улсууд руугаа холбоо барь. Хотынхон зарим нь хөдөө байгаа айлд хэдэн малтай ч байдаг. Холбоо барь. Ямар байна. Цас зуд нь юу болж байна. Бэлтгэл ямар байна. Тэжээл байна уу. Өвс байна уу. Гал түлдэг, асаадаг зүйл байна уу. Байхгүй бол дэлгүүрээс аваад дөхүүлж өг. Нүдний хар шил хэрэг болдог. Тэр зүйлүүдийг дөхүүлж өг. Дулаан гутал хувцас, илүү дутуу өмсөхгүй зүйл байвал дөхүүлж өг. Одоо явдаг цаг.

Манайхан цас ороод, зуд болсны дараа бүгд хөдөлж байна гээд хөдөлдөг. Жаахан цуглуулсан юм нь сумын төвөөс цааш гарч чаддаггүй. Түүнийгээ тойроод баахан хэрүүл болдог. “Манай суманд баахан тусламжийн бараа ирсэн гэсэн. Надад хүртсэнгүй” гээд түүнээсээ болоод хэрэлдээд, янз бүрийн юм болдог. Тийм учраас одоо ажилладаг цаг. Хэдэн төгрөг хэрэгтэй бол одоо түүнийгээ шилжүүлдэг цаг. Иймэрхүү мяагаар тусалдаг малчин айл өрх рүүгээ хандах хэрэгтэй. Дэм дэмэндээ, дээс эрчиндээ гэдэг. Ингэж хүндрэлтэй цагийг давна. Хүндрэл байнга байна шүү. Бүх юм сайхан болчихсон, асуудалгүй болчихсон нийгэм гэж хаана ч байдаггүй. Ямар ч өндөр хөгжилтэй оронд тийм л байна. Тийм учраас үүнд бэлтгэлтэй, бие биедээ тусалдаг сэтгэлтэй, тийм аргатай байх ёстой.

Хамгийн гол нь цагийг нь олох хэрэгтэй,“тэвдэж явахад” гэж ярьдаг шүү дээ. Хүмүүсийг тэвдээд эхлэхийнх нь өмнө биш, цагийг нь олж тусалъя. Энэ жил нэлээд тэвдүү, зүтгүү жил болох нь байна шүү. Та бид нар мэдэж байгаа. Өвөл маань илүү сартай. Өвлийн дунд сар нь илүү байна. Энэ юу гэсэн үг вэ гэхээр дахиад нэг сараар илүү зүтгүү байх нь ээ.

Тийм учраас хөдөө орон нутагт байгаа малчин айл, ах дүү нар руугаа одоо холбоо барь. Одоо тэр бүхэндээ тусал. Энэ тухай санал санаачилгыг миний энэ ярианаас санал сэдэл аваад аймгийн дарга нар нь ярь. Хурлын төлөөлөгчид нь ярь. Тойргоороо яв, оч. Сумын иргэдийн ИТХ-ын төлөөлөгчид нь хүмүүс рүүгээ оч. Сонгуулийн үеэр гэр гэр рүү нь гүйж очдог шигээ одоо энэ хэцүү цагт явж оч.

Тэгээд асуу. Хүмүүст ямар тусламж, дэмжлэг хэрэгтэй байна. Тусалж дэмжихээр ямар хүмүүс хот суурин газарт байна. Тэр хүмүүстэй нь холбож өг. Наад зах нь ийм сайн санаа хэлээд өгөхөөр хүмүүс тэр санаанаас санаа аваад хөдөлж эхэлдэг. Ийм байдлаар явах хэрэгтэй.

Өөр нэг хэлэх гэсэн зүйл бол аж ахуйн нэгжүүдийн асуудал байна. Малаа ширвэж нядлах хэрэгтэй байна. Заазлах, нядлах үйл ажиллагаагаа нэлээд ахиухан хийсэн нь дээр гэж хэлээд байгаа. Малтай байна гэж байгаад нэг босоод ирсэн чинь цасанд даруулчихсан. Хоттой хониных нь тал нь зуданд сүйрчихдэг. Ийм юм болдог шүү дээ. Тэгж байснаас одоо мах болгоод, арьс шир болгоод авсан нь дээр. Сумандаа оруулъя гэвэл тэнд хадгалах зоорь, агуулах юу байна. Аймагт нь юу байна.

Би хэлээд байгаа юм. Засгийн газар аймаг, сумдад мах хадгалах боломжтой, зоорьтой газрын тооллогыг одоо  хий. “Сааль зэхэхээр сав зэх” гэж. Томоохон зоорьтой газрууд юу байна. Одоо бол махны үнэ багасдаг үе. Энэ жил бага байгаа. Гэлээ ч гэсэн мах нэг төгрөгний ашиггүй, тэр мал нь цас зуданд үхэж үрэгдэж алга болсноос хамгийн бага үнээр ч болов борлож л байвал борлуулахын төлөө явах хэрэгтэй. Мах, шөлийг бэлдэх хэрэгтэй.

Урагш, хойш нь баахан мах гаргана гэж засаг, төрийн байгууллагууд ярьдаг юм. Би урд, хойд талын удирдлага, янз бүрийн улсуудтай уулзаж ярьж л байсан. Тэгэхэд тэр хүмүүсийн хэлдэг нэг үг бол танайхаас бид бодын мах, бодын мах дотроо үхрийн мах л авбал авах юм даа гэж ярьдаг. Тэгэхээр тэр чиглэлийн, бодын мах бэлдээд, засаг, төр ажиллах боломж гарах юм бол таны бэлдсэн зүйл гадагш, дотогш гарна. Монголчуудаас мах иддэггүй хүн гэж байхгүй байх. Тэгэхээр хот суурин руугаа нийлүүлнэ. Бүх талаа бодмоор л байгаа юм.

Манайхан намар махаа бэлдээд сайхан борц хийдэг байсан. Одоо бэлдсэн махаараа борц хиймээр байгаа юм. Дулаан болно. Хавар болно. Мах урь цохино. Янз бүрийн юм болно. Түүнээс урьтаад, болж өгвөл нэлээд хэсэг махаараа  борц хиймээр байгаа юм. Ингэж ажиллавал зүгээр. Би хүртэл, манайхан хүртэл жил жилд нэлээд хэдэн хонь аваад, хониныхоо махыг оруулж ирээд, бууз хийгээд, манай буузыг ойр дотнынхон аваад байдаг юм. Тэр хүмүүс цуглаж ирээд, буузаа хийгээд, түүнийгээ худалдаад, амьдралаа авч яваад, тэр айлууд ч хоолтой ундтай болж л байгаа. Дөч, тавиар нь аваад, тэр олон хонины гэдсийг арилгаад, ах дүүстээ хүргээд өгчихдөг. Буузныхаа махыг шулаад, ясыг нь шаардлагатай улсуудад нь өгчихнө. Ингээд л амьдарч байна шүү дээ.

Хот суурин газарт байгаа айл, өрх бүхэн ийм юм хий л дээ. Заавал малчин айл малаа нядлаад махаа гаднаа хадгалдаг биш, тэр малчдаас цуглуулж аваад бүтээгдэхүүн хий л дээ. Бууз хийнэ гэдэг бүтээгдэхүүн болчихож байгаа байхгүй юү. Заавал махаа үйлдвэрт тушаахыг хэлэхгүй байгаа шүү дээ.

Малаас ямар их боломж гардаг юм бэ. Толгой шийрийг нь хуйхлаад, сайхан хярваслаад тавьчих. Дараа нь хүн авахад заавал өндөр үнэ хүрэхгүй байж магадгүй. Тэгвэл болохгүй, чадахгүй байгаа хүмүүст өгчихдөг. Олдож байгаа юмаа хуваалцах тусам үрждэг, өгөх тусам өсдөг гэж би боддог. Миний боддог бодол энэ л байдаг. Тийм учраас хүмүүстээ туслаад, хамтарч ажиллах юм бол айл өрхийн амьдрал, боломж гарч ирнэ. Ингэж л амьдардаг нийгмийг уг нь бид нар сонгосон юм байгаа юм.

Түүнээс биш дээрээс хараад, бүх юм ирнэ гээд суудаг нийгэм биш. Хүн өөрийнхөөрөө амьдардаг, өөрөө өмч хөрөнгөө зарцуулаад явдаг ийм л нийгэм юм гэдгийг би хэлэх гээд байна л даа.

Сэтгүүлч: -Сая таны ярьсан дээр би бас санаа хэлмээр байна л даа. Нутгийн зөвлөл гэж асар их хүч байгаа. Аймаг болгонд, сум болгонд л байх шиг байна. ХАА-н сайд саяхан “Малчдад тусалъя, дэмжие” гэсэн уриалга гаргасан. Түүн дээр Нутгийн зөвлөлийнхөн их хүч, анхаарал хандуулах байх” гэж бодож байна.

Ерөнхийлөгч: -Яг тийм. Өчигдөр би телевизээр харж л байлаа. Баярлаж л суусан. Нэг газрын сургуулийнхан нийлээд малчдадаа тусалъя гээд урилга гаргаад, хамтарч ажиллаад явж байна.

Ер нь хүнд хэрэггүй юм гэж байхгүй. Мал төллөхөд наад зах нь нэмнээ, төлийн уут, элгэвч хэрэгтэй байдаг. Түүнийг хуучин хувцсаар л хийдэг шүү дээ. Хэрэглэхгүй, өмсөхгүй болсон өдөн сөдөн дулаан юмаараа сайхан элгэвч хийх хэрэгтэй шүү дээ. Тэр бэлтгэлийг зөвхөн малчин хангадаг биш, суман дээр байгаа айл бүхэн одооноос хангаж, хэд хэдэн элгэвч хийчихсэн, “Хэцүү болбол тэр малчиндаа, энэ хүндээ өгье” гээд байж байх ёстой. Хэцүү ядарч явахад нь заавал үнэ, мөнгөөр биш, олны буян дотор оруулаад л өгчих юм бол тэр их сайхан буян болно. Тэр ажлуудаа одооноос хийж байя. Хаях юм байхгүй. Түүгээрээ л бэлтгэлээ хийх юм бол их сайхан болно. Нутгийн зөвлөл нь үйл ажиллагаагаа өрнүүлж ажиллах хэрэгтэй. Ингээд туслаад, хүндрэлээс хамтдаа гардаг сэтгэлгээтэй болчих юм бол бидэнд ямар ч хүндрэл тохиолдсон Монгол Улс гараад л явчих ийм боломж байна.

Нэг үгээр, хүнийхээ боломж дээр, хүнийхээ хамтын ажиллагаан дээр суурилсан, хамтрах сэтгэл, тусч сэтгэл дээр суурилсан тийм л нийгмийг бүтээх гээд яваад байгаа юм шүү дээ. Энэ нь ямар нэртэй ч байж болно.

Сэтгүүлч: -Зарим газар аятайхан л байна. Дээрээс зохион байгуулсан ч газар байна. Дороосоо өөрсдөө ч санаж сэдсэн газар байна. Тав, арвуулаа бүлэг, нөхөрлөл байгуулдаг. Зарим газар болохоор нэгдээд өгөөч, социализмын үеийн нэгдэл байгуулах гэж байгаа юм биш, та нар сэтгэлээрээ хандаад, бие биедээ тус дэмтэй яваач ээ гэхээр итгэлцэл муутай газар их байна.

Ерөнхийлөгч: – Тийм. Тэгэхээр айл, өрхөөс л эхэлмээр байгаа юм. Одоо энэ “Малчин” телевиз үзээд сууж байгаа үзэгчид энэ ярианаас сонсоод, бичиж тэмдэглэж авбал бичиж аваад “Ийм зүйл ярилаа. Одоо хэдүүлээ ярья. Бидний бэлтгэл юу билээ” гээд л тэр хүнээсээ л эхлэх хэрэгтэй. Бидэнд хамгийн ойрхон боломжууд юу байна. Бидний ах дүү юу билээ. Бидэнд хэн туслах билээ. Бидэнд байгаа өөрийн боломж юу байна. Нэмж хангах юм юу байна гэхэд ерөнхийдөө цуглачихна. Тийм үйл ажиллагаа яваад эхлэхээр тэр нийгэм, тэр сум, тэр баг, тэр хамт олон, тэр Нутгийн зөвлөл аяндаа хөдөлж эхэлнэ.

Энэ жил яагаад жаахан зүтгүү, хэцүү жил болох вэ гэхээр өвлийн дунд сар илүү гэдгээс гадна өнгөрсөн 7 дугаар сард нэг их халсан. Би дэлхийн цаг уурын мэдээ харж байсан. CNN, BBC гээд том телевизүүдийн цаг агаарын мэдээгээр анхааруулга яваад, тэр агаар Монголын зүүн талаас орж ирээд Улаанбаатар хүрсэн шүү дээ. Төв суурин газар байсан хүмүүс санаж байгаа бол 7 хоног мөн ч бэрх юм болсон.

Миний ойлгодгоор цаг уурын харьцаа гэж байдаг. Тэгж 7 дугаар сард халсан бол тэр хэмжээний хүйтэн 1 дүгээр сард тохиох ч юм уу. Та ч хэлдэг. Дэлхий тэр үед их халсан бол  хөргөж авна ч гэдэг юм уу.

Сэтгүүлч: -Энэ бол шинжлэх ухааны үндэслэлтэй юм шүү, Ерөнхийлөгч өө. Тийм магадлал их өндөр. Дугуй юмыг голоор нь нугалчихаж байгаа юм шиг, 12 цаг, 6 цаг гэдэг шиг.

Ерөнхийлөгч: – Тийм байна. Долоодугаар сар, нэгдүгээр сар гэж таарч байгаа юм байна.

Сэтгүүлч: -Билгийн улирлын тооллоор өвлийн дунд сар нь илүү гэдэг чинь 1 дүгээр сард таарч байгаа. Тэгэхээр тэр илүү сард, 1 дүгээр сарын дундаас ч юм уу, хүйтний эрч мэдэгдэхүйц чангарах боломж, магадлал өндөр байгаа гэж би бодоод байгаа.

Ерөнхийлөгч: –За, их сайхан ярилцлаа. Өвлийн бэлтгэлийн сэдвээр манай “Рояал Малчин” телевизийн хүмүүс “Малчин” телевизээр гаргах юм байна. Хэвлэл, мэдээллийн олон байгууллагатай боллоо гээд янз бүрээр ярьдаг. Гэтэл чиглэл, чиглэлээр мэргэшинэ гэж байдаг. Нийгмийн чиглэлийн мэдээллийг авч, энэ мэдээллийг хүргэнэ гэдэг маш их буянтай ажил л даа. Ийм телевиз гараад, хөдөө орон нутгийн ард иргэд маань мэдээллээ аваад, хоёр талдаа ийм сайхан үйлс бүтээж, ажиллаж байгаа гэж ойлгож байгаа.

Малчин түмэндээ байгаль, цаг уурын байдлыг мэдээлж, хүйтэн болох нь, хэцүү болох нь, бичин жил, илүү сартай гэхгүйгээр ямар хүн сандардаг вэ гэхээр бэлтгэлгүй хүн сандардаг. Морио бариад уячихсан, морины чөдөр нь бөх, аргамжаа нь тасрахгүй хүн бол маргааш би морьтой гэж бодно. Морио барьж уяагүй хүн бол “Маргааш би яаж тэр айл руу явна даа. Хонио яаж хариулна даа” гэж боддог. Яг түүнтэй адилхан. Хүнсээ бэлдчихсэн хүн бол заавал сандраад, стресс аваад байх юм байхгүй. Аргал, түлээгээ бэлдчихсэн улсууд бол сандраад, стресс аваад, бухимдаад байх ямар ч шаардлага байхгүй. Өөртөө тулгамдаж байгаа зовлонгоо бусад руу чихээд, уурлаад байх шаардлага байхгүй. Өвс хадлангаа татаад авчихсан, бүх төлөвлөгөөгөө гаргачихсан айл бол сандраад байх юм байхгүй.

Тусалдаг, дэмждэг улсуудтайгаа ажиллаад бүх бэлтгэлээ хангачих. Одоо жаахан боломж байгаа. 12 дугаар сарын эхээр зарим газар цас орно. Зарим газар дулаан байна. Яг энэ үеэр бэлтгэлээ нэмж хангах ажил хэрэгтэй шүү. Би хувьдаа та бүхэнд үйлчлэх, та бүхний сайн сайхны төлөө зүтгэх хүн гэж боддог. Энэ бүхнийг хэлэх ёстой гэж боддог.

“Малчин” телевиз цагаа олоод, мэдрээд, надад урилга өгсөнд их баярлалаа.

Сэтгүүлч: -За, их баярлалаа. Эрхэм үзэгчид ээ, “Урилга-ярилцлага” нэвтрүүлэг энэ дугаартаа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдоржийг оролцуулж, үзэгч олондоо энэ өвлийн цаг агаарын нөхцөлийг яаж хохирол багатай даван туулах вэ. Бид юун дээр анхаарах вэ гэдэг талаар ярилцлаа. Хүн хэлэхээс нааш санадаггүй. Цаас чичихээс нааш цоордоггүй гэсэн үг бий. Ярианыхаа эхэнд Ерөнхийлөгч маань хэлсэн.

Мэддэг юм шиг санагдаад байж магадгүй. “Нээрээ тийм шүү дээ. Бид нар тэгдэг шүү дээ” гэж магадгүй. Гэлээ гэхдээ энэ маань байгаа бил үү, нээрээ. Өнөөдөр цас зуд болоход тарган морь байгаа бил үү. Номхон тэмээ байгаа бил үү гэдгээсээ эхэлж бодъё. Дөрөөн сур бүтэн байгаа бил үү. Мордоход дөрөөн сур минь тасарчихгүй байгаа даа гэдэг жижигхэн юм шиг мөртлөө амьдралын үнэн бодитой зүйлийг бид нар, айл болгон, хүн болгон эргэж тооцож, төлөвлөж байх хэрэгтэй болж байна гэж ойлгож байна.

Танд, манай үзэгчдэд хандаж энэ сайхан үнэтэй зөвлөгөө өгсөнд маш их баярлалаа. Танд ажлын амжилт, сайн сайхныг бүх үзэгчдийнхээ өмнөөс хүсэн ерөөе.

Ерөнхийлөгч: –За, их баярлалаа. Өвөл нь өнтэй сайхан байх болтугай гэж ерөөе.

Сэтгүүлч: -Ерөөл оршиг ээ.

Мэдээний дүрсийг доорх хаягаар үзнэ үү