Л.Бямбажаргал: АН-д дарга олдоно, Харин Ерөнхийлөгчид дэвшүүлэхэд жулдана

Ардчилсан хувьсгалын партизануудын нэг Лосолын Бямбажаргалыг “Ярилцах цаг”-ийн зочноор урьж цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа. Тэрээр физикч мэргэжилтэй, судалгаа шинжилгээний ажилд цаг заваа  зориулахаас  биш  нам, улс төрийн амьдралд гүнзгий оролцоод байдаггүй нэгэн. Харин хөндлөнгөөс ажигласан, дүгнэсэн байр суурь нь ямагт сонирхолтой байдаг билээ.

-Та нар сэтгүүлч хүмүүс мэдээлэл сайтай байна. Үнэн байдал тийм л байгаа юм. Сайн тал нь АН-ыг хүчтэй, сайн байгаасай гэж гишүүд, дэмжигчид  хүсч байгаа нь эерэг дохио. Харин АН өөрөө хүссэн тэр хэмжээнд нь хүрч ажиллаж чадахгүй байгаа явдал  2004 оноос хойш бий болсон. Нам доторх  алдаатай бодлого гэж хэлэхэд хэцүү. Удирдаж байсан хүмүүсийн буруу гэх бас хэцүү.

Дүрмийн цоорхой гэвэл тэр нь  эзэнгүй болохоор  чихэж болох байх л даа. Яагаад  2004 он гэж хэлэв гэвэл тэр үед үндсэндээ  2001  оны сонгуулийн шок арилаагүй, Их хуралд хоёрхон гишүүнтэй байснаа  сүүлдээ ганц болсон.  2004 онд эвсэл болсны дараа нам бэхжих маягтай болсон ч  Засгийн газар унаснаар бүр тарсан. Түүний дараа Н.Алтанхуяг намын дарга болсон. Сайн ч ажилласан. Харин дараалсан ялалтууд хүнийг   эргэж харах бололцоогүй болгодог сул  талтай. Өөрөөр хэлбэл, намын дотоодод хэнд  эрх мэдэл байна, тэр төрийн эрхийг авна гэсэн гэнэн гэдэг юм уу, өнгөц бодлоор хандах хүн олширсон.

Ийм учраас намын хамгийн том эрх мэдэл бүхий байгууллага, манайхан ҮЗХ гээд байгаа юм, хэрэг дээрээ хамгийн их эрх мэдэл бүхий байгууллага  аймаг, дүүргийн намын хороо байдаг. Тэндээс Их хурал, дүүрэг, нийслэлд хэн нэр дэвших вэ гэдгийг шийддэг учраас үндсэн дүрмийн байгууллага байгаа юм.  Үүний дээр байдаг ҮЗХ бол анхан шатны саналыг үндэслэж УИХ-ын сонгуульд нэр дэвших  эрхийг баталдаг.

Гэтэл энэ зарчмыг алдагдуулж ҮЗХ өөрөө албан тушаалын барьцааны байгууллага болсон. Өөрөөр хэлбэл, ҮЗХ-ны гишүүн биш хүнийг өөр албан тушаалд томилох, нэр дэвшүүлэх гэх мэт олон зүйлийг хаачихсан. ҮЗХ-ны гишүүдийг нэр дэвшүүлж, сонгодог газар нь анхан шатны байгууллага. Гэтэл дүүргийн намын хороод өөрчлөлтөд оролгүй олон жил болж байна. Намын үндсэн дүрмийн байгууллагууд өөрсдөө ажиллах чадваргүй болохоор дүрмийн бус байгууллагууд гараад ирсэн. Тэр нь иргэдийн хэлээд байгаа, бид ч өөрсдөө мэдэж байгаа фракц. Энэ бол хэдэн хүн нийлж байгаад шантааж хийдэг байгууллага л байхгүй юу.

-МСДН-ын нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байхад манай нам фракцтай байсан. Фракцийг Бага хурлын гэдэг юм уу, одоогоор бол ҮЗХ-ны гишүүдийн төдөөс дээш хувь нь дэмжсэн тохиолдолд үйл ажиллагаа явуулж болно гээд  албажуулж явдаг байсан. Гэтэл одоогийн фракц гээд байгаа нөхдүүд хаа нэг газар цуглаж уулзаад, эсвэл аль нэг мөнгөтэй хүн хэдэн төгрөг тарааж өгөөд намын удирдлагад юм уу, эсвэл тодорхой асуудлаар шантааж хийдэг, ийм  юмыг л нэрлээд байгаа.

Байгууллага ч биш. Зарим  нь  хэдэн ч фракцид орчихсон явах  жишээтэй. Тэр фракцийн хүн мөн үү, биш үү гэхэд  эргэлзэхээр. Энэ байдал юунд хүргэв гэвэл, намын анхан шатны хурал асуудал шийдэх, бодлого боловсруулах гэхээс илүүтэй цэвэр хүний асуудал шийддэг болсон. Намын даргаа огцруулах уу, яах вэ, сонгуульд нэр дэвшүүлэх үү, үгүй юу гэх мэт асуудлыг шийдэх гэж л  хуралддаг. Бусад үед хурлын үйл ажиллагаа явдаггүй. Энэ нь  олон түмний нам болох замаас ихээхэн холдож байгаагийн шинж л дээ.

-Аливаа байгууллагын шинэчлэл  хүнээс хамаардаг байвал буруу. Ийм байх олигтой юм биш. Тийм учраас үндсэн дүрмийн шинэчлэл  хэрэгтэй. Нэг зовлонтой тал нь аливаа нам өөрийнхөө бүтцийг сонгууль руу чиглүүлж хийдэг. Манай сонгуулийн хууль дөрөв дөрвөн жилээр өөрчлөгддөг учраас тийш нь чиглүүлсэн тогтвортой бүтэц бий болж чадахгүй байгаа юм. УИХ 76 тойрогтой байдаг юм бол улс орны хэмжээнд намын анхан шатны нэгж нь түүнийг дагасан байх ёстой. Тийм маягаар шинэчлэл хийгээд ажиллаж байтал, болилоо пропорциональ болно гэх жишээтэй.

Ийм тогтворгүй байдал нь намын үндсэн дүрмийн шинэтгэлд шууд нөлөөлж байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр, манайх их ардчилалтай нам гэхэд  хариуцлагын асуудал нэг их яригддаггүй. Энэ чиглэлд манайхаас илүү өрсөлдөгч улс төрийн хүчин болох Ардын намын дүрэмд сайн юм байх шиг санагдсан шүү. Би судлаагүй л дээ. Эртээд хэвлэлийн мэдээ харж байтал “…намын хариуцлага алдсан учраас 1.6-2 жил намын шугамаар улс төрийн ямар нэг албан тушаалд томилохгүй.  Аливаа сонгуульд нэр дэвшүүлэхгүй…” гэсэн юм байдаг шиг билээ. Тэр нь намынх нь үндсэн том дүрэмд байна уу, эсвэл журмаар зохицуулж байна уу. Ямар ч гэсэн тийм зүйл байдаг бололтой, хэрэгтэй санагдсан шүү.

-Манайхан ялангуяа нам ялагдсан хүнд хэцүү цагт нэг нь хаалга савж гараад дахиад шинэ нам байгуулах зэргээр тогтворжоогүй юмыг улам тогтворгүй болгоод явчихдаг. Жишээ нь, Л.Гүндалай байна. Одоо тэр хүн хэд дэх нам дээрээ явж байна вэ, энэ  хувь хүний асуудал. Гэхдээ  өнгөрсөн хугацаанд Хөвсгөл аймгийн АН хэчнээн сул дорой болсон нь сонгуулиас сонгуульд  харагддаг. Нэг хүн намын байгуулагыг чиглүүлж яваад тэндээ таалагдахаа болихоор таалагдсан хэсгээ аваад хэд хуваагаад хаячихдаг. Хөвсгөл аймаг ардчиллыг дэмждэг, суурьтай, тэр нь гайгүй бэхэжсэн байсан нь өөрчлөгдсөн.

Эргээд тэр хэмжээнд хүргэхэд хүнд. Үүнээс үзэхэд  намаас хөөгдсөн хүн сонгуульд дахин нэр дэвших эрхгүй байх ёстой. Тодорхой албан тушаал хашиж  байгаад “Засгийн газрыг огцруулахгүй” гээд бүлэг дээр яриад шийдвэр гарчихсан байхад кноп дараад гарч байгаа хүнийг Их хуралд нэр дэвшүүлэхгүй байх ёстой байхгүй юу. “Та АН-ын гишүүн, гэхдээ таныг аль нэг сонгуульт албан тушаалд томилохгүй, нэр дэвшүүлэхгүй шүү” гэсэн иймэрхүү хэлбэрийн арга хэмжээ байхаас өөр  гудамжинд гарчихаад хэн нь хэндээ арга хэмжээ авах вэ дээ.

-Зарим нь шинэ хүн гаргаж тавъя гэж яриад байгаа. Шинэ хүнийг гаргаж ирэхдээ болгоомжтой хандах хэрэгтэй болов уу. Хэрэв дүрмийнхээ агуулгыг өөрчлөөгүй тохиолдолд шинэ хүн гараад ирвэл бүр шинэ нам маягийн юм болж магадгүй. АН өнөөдөр 25-26 жил болох гэж байна. Энэ хуга­цаанд нам болж бэхжиж чадаагүй. Нэгдээд, салаад, бутраад яваад байгаа. Ийм үед дахиад нэг хүн гарч ирээд одоогийн байгаа шиг той­рон  хүрээлэл үүсгээд явчих­вал эргээд гишүүдээ алдаж ч магадгүй гэсэн болгоомжлол надад төрж байна.

-Би өөрийнхөө сэтгэхүйгээр хандаж ярьж байна л даа. Миний хувьд намд ойртохгүй,  идэвхтэй биш байгаа. Гаднаас нь хараад яршиг  тэнд очиж хэрэлдэж байхаар зүгээр саналаа өгчихөөд явж байя гэдэг юм уу, ингээд  хөндийрөх, хүнийрхэх сэтгэл гаргах  вий. Нөгөө талаас, ид ажиллаж байсан, 1990-ээд оны ахмадууд өнөөдөр нас ахиж, илүү хашир болсон.

Энд байгаа хэд нь улиг болж харагдаад байгаа болохоос ихэнх нь илүү, дутуу зүйлд оролцоод төвөг гэх маягтай болчихоод байна. Тэр хүмүүс тодорхой хэмжээнд сэтгэлээрээ яваад байдаг байсан бол өнөөдөр “би яах гэж” гэдэг зорилго тодорхой биш байна.  Тиймээс магадгүй шинэ хүн гарч ирээд АН-ыг шинэчилнэ гээд явбал  харин ч бүр  сулруулж болзошгүй.

-Сонгууиас хойш хэчнээн ч байгууллага бий болчихсон юм бэ. Нэг хэвлэлийн хурал хийхээрээ ахмад зүтгэлтэн, залуучууд гээд бүлэг бүлгээрээ, дов жалгаараа дуугарч байна. Ил тод бүлэглээд бариад уулзаж байгаа нь нэг хэсэг. Энд тэнд амралт зугаалгаар явж уулзаж байгаа өөр хэсэг байна. Монголын түүхээр бол нөгөө бага хаадын бутралын үе шиг нэг тийм шатандаа явж байна л даа.

АН дотооддоо асуудлаа хэлэлцэх юм нь байхгүй болчихсон учраас  Ардчилсан хүчний холбоо гээд нэг хэсэг нь зугаалга хийгээд, “Алтан гадас” гээд хэсэг нь тэнд очиж жимс түүгээд, нөгөө хэсэг нь АПУ-гийнхан, Зүүн Хойд Ази гэхчлэн бүлэглэл бол­гон өөрийнхөө хүчийг л зузаалаад байна. Түүнээс биш нэгдсэн, бид нийлээд юу хийж чадах вэ гэсэн ажил хэрэг болгосон юм  харагдахгүй байна. АН дүрмээ ингэж өөрчилмөөр байна гээд хэдэн төгрөг төлж  сонин хэвлэлээр зарлаад, санал асуулга авч байгаа юм алга. Миний бодлоор бол эхлээд хүнээс хамааралгүй зүйлээ л хий­гээд авах хэрэгтэй байна. Тэр нь намын дүрэм. Түүнийгээ дараа нь намын Их хурлаараа батална уу, ҮЗХ-ны хурлаар батална уу хамаагүй. Хамгийн гол нь л тэр.  Машинаа засч аваад тэрэндээ бүгдээрээ суугаад хүрэх газар руугаа явах учиртай биз дээ.

-Би ч бас тэгж хардаж  байгаа л даа, энэ чинь их зовлонтой шүү дээ. Би ч өөрөө маш их хардлага дагуулдаг хүн.

-Тийм. Намайг чинь хуучин МСДН-ын хүн, тийм учраас Н.Алтанхуягийн талд л байгаа гэж харддаг. За тэгээд бүх бүлэглэлийнхэн “Энэ нөхөр юу яриад байна” гээд л хардана. Тийм учраас би юманд оролцох дургүй. Дургүй байх тусам хардлага дагуулдаг байхгүй юу.

 -Тэрнээс  чинь  болоод л  асуудлыг эрүүлээр харах, бодит мөн чанарыг олж харах чадвараа  алдчихаад байна шүү дээ. Тэгэхээр би өөрчлөлтийг эндээс эхлэх нь зүйтэй гэж боддог, хэлдэг ч юм.

-Улаанбаатарт байгаа бид л ач холбогдол өгдөггүй болохоос энэ маш чухал сонгууль шүү дээ. Хөдөө орон нутагт сумдад анхаарал тавьж ажиллаад явах хүнээ тодруулж чадахгүй олон л юм боллоо, АН. Д.Эрдэнэбат гишүүн намын даргын үүрэг гүйцэтгэгч, Л.Эрхэмбаяр бас  намын ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгч байгаа. Миний бодлоор бол энэ үед аль аль талаасаа хүлээн зөвшөөрч шийдэлд хүрч, гарц гаргаж болно.

-Намын дарга гэдэг дараагийн асуудал, сонгууль удирдаж явуулах нь өнөөдрийн асуудал. Намын дүрэм боловсруулах, намын шинэчлэлийн төсөл хийх асуудлаар ҮЗХ яаралтай хуралдаж, шилжилтийн үеийн хүн томилж болно. Монгол Улс ч гэсэн 1990-1992 онд шилжилтийн үеийн Засгийн газартай байсан. Тэгэхээр дундаасаа тохирч хүн томилж болно. Энд хоёр хүний нэр хэлчихвэл уурлах байх даа, манай намынхан.

-Жишээ нь, энэ үед намыг даргалахад хамгийн сайн тохирох хүний нэг нь Я.Санжмятав гишүүнийг гэж бодож байгаа. Гэхдээ хойтон болох Ерөнхийлөгчийн сонгуульд арай хүч хүрэхгүй гэж бодоод хэлж байгаа юм шүү.

-Я.Санжмятав хүмүүстэй эвээ олоод харилцчихна. Аймгийн Засаг дарга байсан, намын анхан шатнаас эхлээд ажиллаж ирсэн. Хүнийхээ хувьд наашаа, цаашаа болоод байхааргүй  нуруутай. Өнөөдөр тиймэрхүү  дундыг барьсан хүн хэрэгтэй. Түүнээс “Сэлэм Тогмид” гарч ирээд намын шинэчлэлийг ургашлуулахгүй.

-Д.Эрдэнэбат гишүүн. Намын ерөнхий нарийн бичгийн даргыг олон жил хийсэн. Хүнийхээ хувьд ч нуруутай. Сая бол АН-ын ялагдлын шүдэнзийг зурсан хүн нь манай З.Энхболд шүү дээ. Анхнаасаа л намыг хатуу гараар барина гэж бодсон хүн. Уян хатан бодлого байгаагүй. Манай ардчилсан холбооныхон өнөөдөр нь зодолдоод маргааш нь тэврэлдээд сууж байдаг тийм л хүмүүс. Тэгэхэд тэрийг ойлгох, хүлээцтэй, тэвчээртэй зан З.Энхболдод байгаагүй.

Нөгөө талаас, жирийн гишүүн, албан тушаалтан, хүн гэж байгаагийн цаадах нийгмийн факторуудаар нь хүнийг үнэлэхгүй байх нь удирдлагад байх ёстой сайн чанар.Энэ талаар магадгүй Н.Алтанхуяг илүү байсан байх. Яагаад гэвэл өмнө нь намын ерөнхий нарийн бичгийн даргын ажлыг олон жил хийсэн.

Аймаг, сумдынхаа бүх гишүүнийг ар гэр, амьдралтай нь мэднэ. Тийм хүн Ерөнхий сайд болсон ч гэсэн хүнийх нь араншин байж л байгаа шүү дээ. Энэ маань өнөөдөр ингэсэн ч гэсэн маргааш уур нь гарчихна. Тэр бол яах вэ, угаасаа тэгээд явж л байдаг юм гээд мэдээлэл нь өөрт нь байж байна шүү дээ. З.Энхболд даргын хувьд тэр тал нь дутмаг байсан. Намын анхан шатны байгууллагад ажиллаж үзээгүй. Тиймээс орчин тойрных нь хүмүүс ямар мэдээлэл өгч байна тэр хүрээнд   ажиллаад байна гэсэн үг.

– Намын дарга, УИХ-ын дарга З.Энхболд, Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг нар тодорхой хариуцлага хүлээж байгаа хүмүүс шүү дээ. Сонгуулийн дараа Ч.Сайханбилэг маань сайхан Монгол орондоо байгаа юм уу, үгүй юу лав л надад мэдээлэл алга. З.Энхболд маань байгаа эсэхийг мэдэхгүй. Уг нь аливаа албан байгууллага хурал хуйгаа  хийж , тамга тэмдгээ хүлээлцээд явдаг.

Сүүлийн үед  аяга энэ тэр өгдөг болсон байна лээ, бидний үед өгсөн авсан нь алга ташаад баяр хүргээд салдаг байлаа. Аль ч байгууллагын журам тийм. Гэтэл тэгсэн юм алга. Нөгөөтэйгүүр, хэн ч гэсэн ажлаа албан ёсоор хүлээлгэж өгөөгүй л бол ажил хаялт зарлаж болохгүй л байхгүй юу. Юм нэгээр дуусахгүй шүү дээ. Магадгүй 2020 онд би “алаад өгнөө” гээд ирвэл энд  хариуцлага байх ёстой. “Уучлаарай, бид таныг Их хуралд нэр дэвшүүлж чадахгүй ээ. Яагаад гэвэл, та өмнөх сонгуулиар төдөн тойргоос төдийг  авах бололцоотой тийм хүмүүс байхад алдаатай шийдвэр гаргасан” гээд хэлдэг, ийм л асуудал байх ёстой юм. Тэрийг л хариуцлага гээд байгаа болохоос  өнөөдөр манайхан тэрийг хөө, энийг хөө гэх дэмий байх.

-З.Энхболдын мэдрэмжгүйнх. Ард түмнээсээ тасарчихсан, тойрч байгаа, зөвлөгөө өгдөг хэдэн хүний хэмжээнд нийгмийг ойлгоод  байхгүй юу. Пропорционалиар явсан бол хоёр нам 40:60-тай л гарах байсан. Дөрөв дөрвөн жилээр явдаг  энэ тогтолцоог одоо харж байхад  парламент хоёр танхимтай байх тал руу явах нь зүйтэй гэсэн бодол төрж байна. Уг нь, Үндсэн хууль баталж байх үед яригдаж л  байсан асуудал шүү дээ.

-Орон нутгийн сонгуульд намаа удирдаж, дүрмээ шинэчлэх ёстой. Харин тэр хүнийг  ирэх Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших хүн гэж харах юм бол намын шинэчлэл явахгүй. Өөрөөр хэлбэл, шилжилтийн үеийн дарга бол фракц, бүлэглэл, жалга довны “ван”-гуудын дундуур шинэчлэлийн ажлыг хийгээд албаа хүлээлгэж өгнө. Зөвхөн шинэчлэл хийх гэж байгаа хүн. Жинхэнэ намын даргыг хойтон хавар дахиж Их хурлаа хийгээд сонгож болно. Намын даргаа Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлэх үү, өөр хүн гаргаж ирэх үү гэдгийг шийдэхэд оройтохгүй. Энэ зарчмын хувьд боломжтой. Яагаад гэвэл хүчтэй намын дарга байгаад Ерөнхийлөгч бол­чихвол сөрөг үр дага­вартай байж ч магадгүй.

-Ерөнхийлөгч намаас нэр дэвшдэг ч, намаас тусгаарлагдахаараа  хийж байгаа алхмууд нь нам хийж байгаа мэт харагдаад байвал сул тал болж харагдах аюултай.

-Тийм. ҮЗХ-нд 200-гаад гишүүн бий. Тэдний 20-30 хувь нь хурлаа хийе, орон нутгийн сонгууль боллоо гэхэд ядах зүйл үгүй. Холын аймгийн ганц хоёр хүнд л тулгамдуу хэцүү болохоос ихэнх гишүүд нь хотод амьдардаг. Хурлаа хийж намаа эзэнтэй болгоход болохгүй юм байхгүй л дээ.

-Сэтгүүлчид байдлыг олж харж, ажигладаг л даа. Нам дотор манай гишүүд бас ярьж, хэлж байгаа. Үнэндээ Л.Эрхэмбаяр юу ч хийгээгүй. Хааяа хэрүүл зарга хийсэн л байх. Тэр гол биш. 2012 оны сонгуулийг аваад үзэхэд Ц.Оюундарь бараг  депутат шиг байсан шүү дээ. 2012 оны сонгуулийг, 2016 оныхтой харьцуулаад үзэхэд Ц.Оюундарь, Л.Эрхэмбаяр хоёрын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын хувьд гүйцэтгэсэн үүрэг ялгаатай.

-Жинхлээгүй учраас эрх мэдэл нь дутаад байсан бол тэрийгээ хэлж статусаа баталгаажуулж болно шүү дээ. “Намайг жинхлээд өг, эсвэл би болилоо” гэж болно. Би жинхлээгүй учраас ажлыг тиймэрхүү хийнэ. Тамга барьчихвал гоё хийнэ гэсэн ойлголт байж болохгүй.

-Би ч гэсэн юу хийгээд яваад байсныг нь нэг л ойлгоогүй шүү дээ. Д.Дагвадорж аварга АН-ын жирийн гишүүн байж болно.

Гэтэл тухайн аймаг орон нутагтаа, улс даяар хүлээн зөвшөөрөгдсөн хүн АН-д олон бий. Тэгэхэд Японы мэргэжлийн сүмогийн аварга болсон нэг хүнийг дагуулаад яваад байх хаашаа юм. Нэг нутаг гэж хэлбэл муухай л харагдах байх. Надад бол тиймхэн  харагдсан. Б.Бат-Эрдэнэ аварга бол тэрний хажууд 3-4 удаа Их хуралд сууж байгаа, 3-4 удаа бакалавр хамгаалсан гэсэн үг шүү дээ.

Гэтэл Давкаг дагуулаад сонгуулиар яваад байгааг би л лав сайн ойлгоогүй.  Орон нутагт явж ирснийхээ дараа Сонгинохайрхан дүүрэгт очоод штабын ухуулагчдыг сүйд хийгээд хаячихсан. Өөрөө УИХ-ын дарга болохдоо авсан зөвлөхүүдийн баг ч нэг тиймхэн байсан. Сая Их хурлын сонгуулиар явсан зорилго ч бас нэг тиймэрхүү л байсан байх.

-ҮЗХ-гоо яаралтай хуралдуулах хэрэгтэй. Тэгэхгүйгээр сонгуульд ялахгүй. Орон нутагт ялагдана гэдэг АН дахиад дөрвөн жил хөлгүй  болно  гэсэн үг.

-Яг үнэндээ бол эдийн засгийн байдалд  МАН-ынхны хэлээд байгаа шиг аймаар   юм байхгүй. Аймаар гэж хэлж айлгаж байгаад дараа нь юм хийдэг арга байхгүй юу. Зарлачихаад хийхгүй байгааг нь та бүхэн харж байгаа байх. Тэр  чинь  нэг юм хэлээд байна шүү дээ. Сүртэй зарлачихаад хийхгүй байгаа алхмууд нь ямар ч эрүүл саруул хүний толгойд тодорхой байгаа.

-Хэцүү.Тэгэхдээ үүнийг  хүн гэдгээс илүү намын дүрмээ шударга хийгээд гарч ирсэн хүнээ хүлээн зөвшөөрөх л асуудал. Хуучин ямар  байв гэдэгт, Н.Алтанхуягт ч бас буруу бий. Фракциудтай тохироо хийгээд, хоёрын хооронд шантаажны хүмүүст жаахан жаахан юм амсуулаад байгаад байсан. Тэр бол Н.Алтанхуягийн буруу. З.Энхболд бол талыг нь өөртөө авчихаад, би олонх байна гээд, нөгөө талыг хаячихсан. Тэр нь Н.Алтанхуягаасаа ч дор бүр  буруу. Ийм л юм болсон юм. Тэгэхээр одоо тоглоомын дүрмээ сайн гаргаад хэн ч гарсан хүлээн зөвшөөрөх ёстой байхгүй юу.

-Харин тийм учраас л  тэр ойлголтыг салгаж ойлгох хэрэгтэй гээд байгаа юм. Намын дарга шууд Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн кандидат гэсэн маягаар асуудалд хандах юм бол өнөөдөртөө тийм хүн АН-д алга. Миний дэвшүүлж байгаа санал бол үүнийг хоёр шаттай хийе. Намынхаа дүрмийг завсарын удирдлага дээр  нэг юм хийгээд авъя. Тарж бутарсан олон юм байна. Эхнэр, нөхөр хоёр салахаараа бие биеэ үздэггүй гэгчээр дотно хүмүүс муудахаараа танихгүй хүнээс долоон дор мууддаг. Тиймээс манайхан сонгуульд нэр дэвшиж чадаагүй, ялагдсан, ялсан гэсэн гомдол нь одоо ч тайлагдаагүй байна.

Ийм үед бие биеэсээ хамгийн түрүүнд тэр намайг тэгсэн, энэ намайг ингэсэн гэдэг гомдол нь түрүүлээд байгаа болохоос дараа нь тэгнэ гэсэн юм харагдахгүй. Сонгуулийн дараах шок, ялагдлын бухимдлаас нам гартал  хугацаа хэрэгтэй. Орон нутгийн сонгуулийн дараа  бол бүр ч том хэрүүл болно. Сумынхан хүн цөөнтэй учраас жалга дов, ах дүү, хамаатан садангаараа  талцаж, танай тэр тэгсэн, танайх олуулаа гээд юун Улаанбаатар бүр том хэмжээний хэрүүл үүснэ. АН 2016 оны сонгуульд тэр зөрчлөө арилгаж чадалгүй орчихсонд бас асуудал бий. Дээр нь олон жижиг тойрог үүнийг бүр ч  хурцалсан.

-Тэр тийм байх нь аргагүй. Сая 2016 оны УИХ-ын сонгуулийн дараа Их хуралд байгаа есөн гишүүнээсээ нэгийг сонгоод шууд орон нутгийн сонгууль руугаа анхаарсан бол өнөө хүртэл  гурван сар ажиллачихсан байх байлаа. Тэгж чадсангүй.

-Аливаа юмыг хэдэн талаас бодож байхад эндээс ингээд гарчих юм байна даа гэсэн бодол төрдөг. Арга олддог. Гэтэл миний толгойд л лав тийм зүйл орж ирэхгүй, гарц харагдахгүй байгаа. Нэн тэргүүнд нам дотор дүрмийн ч байна уу, хүний ч байна уу шинэчлэл хийхийн тулд нэг хүн золиосонд гарах юм байна. Том золиос биш л дээ. Нэг хүн үүнийг сайн муу хэлүүлж нуруундаа үүрээд гарахаас өөр арга алга.

Хойтон жил Ерөнхийлөгчийн сонгууль зарлагдтал. Тэр хүртэл намын даргыг сонгуульд нэр дэвших кандидат гэж хармааргүй байгаа юм. Тэгэх юм бол өнөөдөр намын даргаа сонгож чадахгүй. Шаардлагатай гэж үзвэл энэ хоёрыг дүрмэндээ салгаад хийчихэж  бас болно. Жишээлбэл, МАН 2013 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Б.Бат-Эрдэнийг нэр дэвшүүлсэн. Намын дарга нь дэвшээгүй. Тэгэхээр энэ боломжтой. Хамгийн гол нь дор байгаа хөл нь эв нэгдэлтэй бол дээр хэн ч гарч ирсэн, түүний төлөө явна. Хүчтэй лидерүүдийг намын дарга болгож, нэг тийш шууруулчихвал өнөөдрөөс эхэлж  шавраар будаад хойтон гэхэд нүд нь гялтайгаад байж байна шүү дээ.

– ҮЗХ тарахад л “алалцаад” дуусна л даа. Тиймээс намын дарга, Ерөнхийлөгчид нэр дэвших хүн хоёроо салга, хойтон жил гээд ойлгочих. Харин одоо урдаа байгаа асуудлуулыг шийдэж хийе гээд байгаа юм шүү дээ.

-Том алдаа байлгүй яахав.  Н.Алтанхуягийн Засгийн газрыг унагаачихаад З.Энхболд өөрөө Ерөнхий сайд болсон бол яахав гэх сэн. Өнөөдөр хариуцлагаа ч өөрөө хүлээнэ. Гэтэл тэгэлгүй УИХ-ын дарга болж, өөр хүнийг Ерөнхий сайд болгосон. Ч.Сайханбилэгийг бид яах юм бэ, тэр чинь ҮЗХ-ны  нэг гишүүн шүү дээ. Их хуралд байсан гучин хэдэн хүний нэг. Түүнд бид ямар хариуцлага хүлээлгэх юм бэ. Тэр хүн Америк руугаа явна уу, хаашаа явах нь хамаагүй. Нам нь ч  нам шиг байж чадсангүй. Азтай л байна.

-Энэ их хэцүү хэрэг л дээ. Ярихад ч төвөгтэй. Ер нь сонгууль болгоноор л ийм асуудал  гаргаж ирдэг. Сонгууль дөхөхөөр энэ асуудлыг гаргаж ирээд тэгээд аль ч засаг нь илрүүлж чаддаггүй. 2000 оны сонгуулийн өмнө Д.Мөрөн “Би Их хурлын гишүүн  болвол  маргааш нь чихдээд аваад ирнэ” гэсэн. Түүнээс хойш 16 жил болж байна. Гаргаад ирэхэд бүх бололцоо нь байсан.

Ардын намынханд ч, ардчиллын хүмүүст  ч  боломж байсан. Түүнээс хойш Ардчилсан Ерөнхийлөгчтэй болсон. Ардын намын хүн байсан бол бариад авах бололцоо бас байлаа. Дангаараа шийдэх бололцоо аль аль намд нь байсан. Өнөөдөр асуудал дахиад шинэ төвшинд гарч ирж байна. Би мөрдөн байцаагч биш л дээ. Багадаа бол  элдэв детектив зохиол, Шерлок Холмс энэ тэр гээд сонирхолтой ном их уншдаг байсан юм. Эрэгтэй хүүхэд болгоны сонирхдог хобби тэр байх л даа. Тэрэндээ дөрөөлөөд хэлэхэд, надад сонин юм ажиглагддаг тэр хэрэг дээр. Хоёр талд хоёуланд нь ашигтай нөхцөл боломж байлаа. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл аль аль нь гаргаж ирсэнгүй. Энэ өөрөө их сэжигтэй.

Аль нэг нь гаргаж ирээд Ардын баатар болох бололцоог алдаад байна гэж байхгүй. Нөгөө талаас, амьд гэрчтэй хэрэг. Гэрчтэй хэрэг нэг бодлын амархан, нөгөө талаас хэцүү. Яагаад гэвэл гэрчийн үг эцсийнх. Нэг нөхрийг барьж аваачаад мөн үү гэхэд “биш” гэвэл дуусна. Амьд гэрч нь биш гээд байхад  түүнийг давж гарсан илүү нотолгоо,  баримт байхгүй. Гэрч таниад мөн байнаа гэвэл сайн талтай. Гэрч эсрэг байвал цагдаа нарын ажил хүндэрдэг. Нэг бол миний бодлоор тэр хэрэгт гадны тусгай албад орчихсон байж болох юм.

Тиймээс монголчуудын илрүүлэх түвшин хүчин чадал хүрэхгүй байж мэднэ. Би Ардын намыг ч, Ардчилсан намаа ч өмөөрөөд хэлэхэд ийм магадлал байж болох. Нэг бол “Ялаа яаж заан болсон бэ” гэдэг шиг хэрэггүй юм байж байгаад тэрийг дэвэргэсээр дээд шатанд хүргэчихсэн. Дээд шатанд хүрсэн зүйл доош унах хэцүү. Тэгээд дамжуулж буруу замаар будаа тээж явсаар гацчихсан болов уу. Тэгэхээр нэлээд хэдэн хүн нүүрнийхээ арьсыг хуулж байж илрүүлэхгүй бол аль дээр илэрчихсэн байсан байна шүү дээ гэж өнөөдөр 15-16 жилийн дараа хэлбэл ард түмнийг яах гэж зовоож байсан бэ гэдэг асуудал босно. Иймэрхүү л зүйл байгаа болов уу.

-Харин тийм, малгай гээд байнга ярьдаг. Би Э.Бат-Үүлтэй хорин хэдэн жил явлаа. Э.Бат-Үүл малгайгаа мартаж чадах хүн үү гэвэл чадах  хүн. Ер нь нэг тийм салан хүн байдаг даа, тийм л нөхөр. Хүнийх нь натур тэр. Нягт нямбай хүн байдаг даа, жишээлбэл Ц.Нямдорж малгайгаа мартжээ гэвэл хүнд юм бодогдоно. Э.Бат-Үүл бол толгойгоо л мартчихгүй бол малгайгаа мартах юу ч биш. Тэгэхээр  малгай тойроод эргэлдээд байх  сонин биш. Толгой  нь салдаг  байсан бол авч тавьчихаад гараад явчихаж мэдэх л мартамхай нөхөр байгаа юм. Гэхдээ асуудлыг нэг тийш болгочих нь зүйтэй байх аа. Нөгөө талаас, сэжиглэгдэж байгаа олон хүний сэтгэл амарна шүү дээ.

Харин хэргийг хэт нууцын зэрэглэлд оруулж, Б.Булганыг удаан хугацаагаар хорьж,  хөндлөнгөөс харахад  дарамт үзүүлэх, залхаан цээрлүүлэх хэлбэртэй байгаад байгаа нь зүйтэй биш. Өнөөдөр юм хөгжсөн цаг шүү дээ. Э.Бат-Үүлийн хурууны хээ байтугай Бямбажаргалын хурууны хээг Төв шуудангийн өмнөх машин таниад л байгаа.  Хуруугаа хийгээд дарангуут “пад” гээд миний лавлагааг гаргаж өгөөд л байгаа шүү дээ. Тэгэхээр сүр үзүүлээд байх шаардлагагүй.  Би түрүүнд хэлсэн дээ, намын дарга, Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн кандидат хоёр нэг болоод ирэхээр энэ мэт юм гарч ирээд байгаа юм.

-/инээв/. Эдийн засгийн байдал тэдний хэлсэн  шиг аймаар биш байгаа. Өр ярьж айлгаад байх юм. Тэр нь авсан, өгсөн  эзэнтэй. Захаас нь аваад харахад “МАК”-ийн цементийн үйлдвэр ажиллаж байна уу гэвэл ажиллаж байна.

Хөтөлийн цемент, шохойн үйлдвэр ч ажиллаж байна. Багахан хэсгийг л төсөвт зарцуулсан болохоос тэр өр биш зээл. Хэзээ өр болох вэ гэвэл авсан хүмүүс төлж чадахгүй, компани нь дампуурсан цагт л өр болно. Нөгөө талаас, сүүлийн үед дэлхийн зах зээл дээр уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ өсөх хандлагатай байна. Бас нэг эерэг мэдээ гэвэл манайд сайхан зун болвол хүмүүсийн сэтгэл санаа эерэг байдаг. Мах, сүү, гурил будааны үнэ тогтвортойбайна. Тэгэхээр хямарч уруугаа унаад байгаа юм биш.Харин одоо Засгийн газраас авч хэрэгжүүлэх гэж байгаа бодлогуудад  буруу дохио нэлээд байгаа. Татвар нэмнэ, цалин хасна, танана цомхотгоно.

Тэтгэвэр өгөхгүй, чадахаа байлаа гэх юм. Харин ч татварыг багасгавал улсын төсвийн орлого нэмэгдэнэ. Гэхдээ Ардын намынхан бас ч гэж сошиал ертөнцөд шуугиад байгаа шиг тэнэг хүмүүс бас биш. Муу дохио өгч дасгаж байгаад юмаа хийх гэж байгаа байх л даа. Гэхдээ  буруу дохиог удаан өгвөл асуудал үүснэ. Хөндлөнгөөс харж байхад бас нэг зүйлд хармсч байгаа.

– Халаа, сэлгээ, томилгооны асуудал дуусахгүй юм. Өдийд ажил нь жигдэрчихсэн, яам, тамгын газууд бүгд эзэнтэй болчихсон, хийх ажил нь ч тодорхой болсон байдаг. Гэтэл хаана ч очсон  манай АН шиг л байна даа.