С.Авирмэд: Уул уурхайн салбарын өмнөх 20 жилийн алдаа хойшид ч давтагдах нь

МУИС-ийн багш, уурхайн инженер,эдийн засагч, доктор С.Авирмэдтэй ярилцлаа.

-Монгол Улс эрдэс баял­гийн талаар баримтлах то­­дорхой бодлогогүй яв­саар саяхнаас л Төрөөс эрдэс баялгийн талаар баримт­лах бодлогын баримт бичгээ баталлаа. Таны хувьд энэ­­хүү бодлогын баримт би­чиг хэр үр дүнтэй болсон бэ?

-Эрдэс баялаг нь Монгол Улсын хөгжил, монгол­чуу­дын амьдралтай чухал холбоотой гэдгийг хүн бү­хэн мэднэ. Гэтэл энэ чу­хал салбар баримжаагүй явсаар өнөөдрийг хүрсэн гэ­хээр харамсмаар. Гэхдээ оройтсон ч гэсэн бодлогын баримт бичгээ гаргасан нь сайшаалтай. Хам­гийн гол нь үүнд анхаарах зүйл олон байна.

Энэхүү бодлогын баримт бичгээ батлахын өмнө Уул уурхайн яамнаас “Эрдэс бая­лаг-2025” нээлттэй гэх хаалт­тай хэлэлцүүлгийг сүр­­жин зо­хион байгуулсан. Энэ хурлаас эрдэс баялгийн талаар ямар баримжаатай байна вэ гэдгийг ерөнхийд нь харж болохоор байсан.Нээлттэй гэх хуралдаанд орон нутгийн иргэдийн тө­лөө­лөл, эрдэмтэн судлаачид, ир­гэний нийгмийн тө­лөөллийг оролцуулсангүй, са­нал бодлоо хэлэх боломж ч олгосонгүй.

Ха­рин хурал­даанаас га­рах зөв­лөмжийг нэгэн дуу­гаар, ярс­хийтэл гар өргөж батлуулах бэлтгэлийг сайтар хангасан бай­на лээ.

Хамгийн сонирхолтой нь салбар хуралдаан бүр нэг цаг үргэлжилж, хойморт нь 1-2 гадаадын иргэн “зааж за­луурдах” төлөвлөгөө хийс­нээс ямар бодлоготой ху­ралдсан нь харагдсан.

“Эрдэс баялгийн сал­бараас Монгол Улсын ний­гэм, эдийн засагт үзүүлж буй нөлөө­лөл”, хурал­даа­наас гарах зөв­­лөмжийг хэлэлцүүлэх зэрэгт Бороо­гийн алтны гэрээг уухай­лан сай­шаадаг, Оюу тол­гойн гэрээг хийхэд орой­лон зүт­гэсэн Мон­голын уул уур­хайн үндэсний ассоциацийн До.Ганболд, Д.Дамба нар хой­морт морилж, тэр ч байтугай “Оюу толгой” ХХК-ийн Ерөн­хийлөгч бө­гөөд гүйцэтгэх ерөнхий захирал Крейг Киннел, Дэлхийн банкны суурин тө­лөөлөгч зэрэг хүмүүст найр тавьж, Монгол Улсын төр, нийтийн дотоод хэрэгт идэв­хийлэн оролцуулж байгааг ойлгоогүй.

-Манай улсын эрдэс баял­гийн нөөц асар их. Түүнийгээ хэрхэн зөв ашиглах талаар сүүлийн 10-аад жил ярьсан ч олигтой үр дүн гарахгүй байна. Үүнд ямар учир байна вэ?

-Монголчуудад одоо хоосон лоозон хэрэггүй. Харин үр аш­гийн талаар яримаар байна. Миний бодлоор эрдэс баялгаа ашиг­лаад Монгол Улс ямар үр ашиг хүртэх вэ, монголчуудын амьдрал яаж дээшлэх вэ гэд­гийг ярих ёстой. Гэтэл өр­сөлдөх чад­варыг сайжруулна, бү­тээг­дэхүүний тоо хэмжээг нэ­мэгдүүлнэ, ухаж төнхөх аж­лаа сайн хийнэ л гэх юм.

Бид социализмын үеэс олон сайхан уриа лоо­зон дэвшүүлсэн. Одоо ч хариуцлагатай уул уурхай, ил тод уул уурхай, өрсөлдөх чадвар гэсээр байгаад ха­риуцлагагүй уул уурхайг цэцэглүүлчихлээ.

Мөн “Баялаг бүтээгч-ху­вийн хэвшил” гэсэн гайхал­тай лоозон дэвшүүлдэг бол­сон. Эрдэс баялгийг хэн нэгэн хувь хүн бүтээгээгүй, бурх­наас гэнэ үү, хувь тавилан­гаар гэнэ үү Монголын ард түмэнд, Монголын газар ну­тагт заяажээ. Гэтэл энэ их баялгийг луйвардах, дээрэмдэх үйл ажиллагаа улайм цайм өрнөсөөр байна.

Байдал ийм байхад баялгийг бүтээгч гэж луй­варчид, дээ­рэмчдээ өөгшүү­лэх гээд байгаа юм биш биз гэсэн хардлага өөрийн эрхгүй төрдөг.

Өөрөөр хэлбэл УИХ-аас ба­талсан “бодлого” гээч нь урьд нь гаргаж байсан уламжлалт алдаагаа давтах нөхцөлийг бүр­дүүлж байгаа шүү гэдгийг са­нуулъя. Бид энэ тухай бодлого боловсруулагчдад олон удаа хэл­сэн. Хэдэн арав, зуун хуудас тайлбар, үндэслэл бичиж өгсөн.

-Та олон удаа саналаа хэлж, судалгааны материалуудаа өгч байсан гэлээ. Ер нь эрдэс баялгийг судлах, ашиглах тө­­­рийн бодлогод юуг заавал тусгах ёстой вэ?

-Манай төрийн эрх барьж байгаа нөхөд уул уурхайн сал­бар дахь өмнөх 20 гаруй жи­лийнхээ алдаанд үнэлэлт, дүг­нэлт хийхгүй байна. Тэгэхээр алдаагаа давтана л гэсэн үг.

Тиймээс одоогоор тарааг­даад байгаа 3000-4000 ли­цензийг дахин бүртгэж, дүн шинжилгээ хийж, Монгол Улсын эрх ашигт нийцсэн үйл ажил­лагаа явуулж байгаа ком­пани, аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааг дэмжих, харш үйл ажил­лагаа явуулж байгаа буюу далд эдийн засгийн, мөнгө угаах үйл ажиллагаа явуулж байгаа компани, аж ахуйн нэгжийн лицензийг хүчингүй болгох хүр­тэл арга хэмжээ авах ёстой.

Монгол Улсад геологийн су­далгаа явуулах, уурхайн үйлд­вэрлэл хөгжүүлэх бо­гино (5-10 жилийн), дунд (10-20 жилийн), алсын (20-30 жи­лийн) гэх мэт төлөвлөгөө, хө­төл­­бөрүүдээ бо­ловсруулж, бат­­луулсны дараа түүн дээрээ үндэслэж төрийн бод­лого гар­гах ёстой.

Ашигт малтмалын өмч­лөлийн тухай асуудлыг зөв­хөн Үндсэн хуулийн заалтын дагуу шийдэх, эрдэс баялгийг ашиглах, судлахад хувийн хэвш­лийн эрх үүрэг, оролцоог үгүйс­гэж болохгүй. Гагцхүү ашигт малт­малын ордуудыг ашиг­­лахдаа төрийн бодлого, зохи­­цуулалтаар шийд­вэрлэх ёстой.

-Төрөөс эрдэс баялгийн та­лаар баримтлах бодлогын баримт бичгийн хажуугаар энэ салбартай холбоотой хэд хэ­дэн хуулийн төсөл УИХ дээр хэлэлцүүлгийн шатандаа явж байгаа. Уул уурхайн салбар дахь хуулийг ингэж олон салгах шаардлагагүй гэж үзэх хүмүүс бий. Харин таны хувьд ямар бодолтой байна вэ?

-Уул уурхайн яамны удирд­лагууд мэргэжлийн хол­боод нэртэй компаниудын төлөө­лөлтэй хамтарч санал болгож байгаа “Алт”, “Нүүрс”, “Хай­луур жонш”, “Төмөр”, “Зэс” гэх мэтээр ашигт малтмалын төрөл бүрээр, Алтны ил тод байдлын тухай, Бичил уурхайн тухай, Түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын тухай, газ­рын хэвлийн тухай, олборлох салбарын ил тод байдлын ту­хай гэх мэтчилэн олон хууль, хөтөлбөр гаргаж батлуулах гэж байгаа нь ноцтой, хортой үр дагаварт хүргэж болзошгүй.

-Яагаад?

-Яах юу байхав дээ, бүх ашигт малтмалыг орон зай, цаг хуга­цаа, нэр төрөл, цаашлаад дэд бүтэц, нийгмийн асуудлын хувьд ч нэг бодлогоор ашиглах, зангидах зарчим барих ёстой. Гэтэл ингэж ялгаж салгах нь төрийн нийгэм эдийн засгийн нэгдсэн бодлогыг алдагдуулах, өнөөгийн эмх замбараагүй, ха­риуцлагагүй байдлыг үр­­гэлжлүүлэх нөхцөлийг үүс­­гэнэ гэсэн үг. Тэгээд ч дээрх хө­төл­бөрүү­дийг ахархан ху­га­цаанд боловсруулах цаг ху­гацаа алга. Мөн үүнийг удаан хуга­цаанд тасралтгүй гүй­­цэтгэх мэргэжлийн эрдэм шинжил­гээний байгууллага, эрдэмтэд ч зохион байгуулалтад орж чадаагүй байна.Би Стратегийн ач холбог­долтой ашигт малтмалын тухай хууль гаргаач ээ гэж 10-аад жил гуйсан. Гэтэл Түгээмэл тархац­тай буюу элс хайрганы тухай хуулиа тусад нь гаргаад, орон нутагт эрх мэдлийг нь шилжүүлэх талаар ярьж бай­на. Энэ нь буцаад л бантан болно. Өөрөөр хэлбэл аймаг бол­гонд геологи уул уурхайн алба байгуулах, сум болгонд мэр­г­эжлийн хүн томилох ажил гарах байлгүй.

-Бодлого ярих, хууль бо­ловсруулах нэг хэрэг. Харин түүнийг хэрэгжүүлэхэд асуу­дал их үүсдэг?

-Эрдэс баялгийг ашиглах төрийн бодлого гэдэг нь ерөн­хий, олон жилийн цаа­­дахыг харсан алсын ха­раа­тай, бас олон жил уламж­лал болох, үндэс­лэл сайтай баримт би­чиг байх ёстой. Гэтэл өнөө мар­гаашийн төвөгтэй байдал, бэрх­шээ­лийг аргацаасан, “гал унт­­­раах” шинжтэй, тулга тойр­сон хуримтлагдсан асууд­­­­­лыг шийдэх зүйл байж болохгүй.

Төрийн бодлого нь шинжлэх ухааны үндэстэй боловс­руулсан алсын, дунд ху­га­цааны, ойрын жи­лүү­дийн төлөвлөгөө, хөтөл­бөр, төслүүд дээр тул­гуур­лагдсан байх ёс­­той.

Гэтэл манайхан бодлогоо үндэслэлгүй гаргаад, дараа нь төлөвлөгөө, хөтөлбөр, төслөө гаргах ухааны юм яриад байх юм. Энэ нь гутлаа өмсөөд оймсоо өмсөх үү, оймсоо өмсөөд гутлаа өмсөх үү гэдэгтэй адил сонсогдож байгаа биз. Зарим нөхөд төрийн оролцооны тухай яриад байх юм, бид төрийн бодлого, төрийн зохицуулалтын тухай ярьж байгаа юм.

Дэлхийн аль ч улс оронд, наад зах нь зарим нөхдийн байн байн жишээ авах дуртай АНУ, Канад, Австрали зэрэг оронд эрдэс баялгийн талаар баримтлах төрийн бодлого улс орныхоо эрх ашигт нийцсэн, хатуу чанд хууль эрх зүйн үндэстэй, татварын орчин нь улс орон, ард түмнийхээ эрх ашигт нийцсэн мундаг бодлоготой байдаг. Гэтэл манайх төр шиг муу юм байхгүй, хувийнхан шиг сайн юм байхгүй гэх маягийн туйлширсан бодлого явуулаад байна.

Төр хэрэв муу юм бол ийм зүйл ярьж байгаа төрийн түшээд өөрсдөө муу гэдгээ нотлоод байх шиг. Хүн болгоны ярих дуртай Оюу толгой, Таван толгой л гэхэд төрийн бодлогогүй, хувийн компанийн эрх ашигт зохицсон бодлогоор ашигласаар бидний нүдэн дээр Монголын төр, монгол­чууд бид ашиг хүртэх биш өрөнд ороод байгаа.

-Уул уурхайн салбарт то­дорхой төсөл байх­гүй, ажил хэрэг өрнөхгүй байна гэж шүүмжлээд байна уу?

-Зөв бодлого, зөв хууль бат­лаад байвал асуудалгүй хэрэг­­­жинэ. Эрдэс баялгийг суд­лах, ашиглах төрийн бодлого хэрэгжсэнээр, Мон­гол Улс яаж хөгжих вэ, бидний амьдрал яаж сайжрах вэ гэдэг хамгийн гол асуудал шийдэгдэх ёстой. Энэ асуултад заавал хариулт өгөх ч ёстой. Энэ нь эдийн засгийн төдийгүй, нийгмийн, дэд бүт­цийн хөгжлийн асууд­луудыг хөн­дөнө. Хамгийн наад зах нь ДНБ, экспортын аж үйлд­вэрийн бүтээгдэхүүн, улсын төсвийн бүрдэлт 2020-2025 онд хэдэн хувиар өсөх тооцоо байх ёстой.

Стратегийн ордуудыг ашиг­ласнаар хэзээ, хаана ямар хот, тосгон, засмал зам, төмөр зам баригдах, тэдгээрт ямар зардал гарах зэргийг тооцоологдсон байх хэрэгтэй. Наанадаж зэсийн завод, ган хайлуулах, кокс хи­мийн үйлдвэрийг хэзээ, хаана барих вэ зэрэг асуултуудад ха­риулт өгөх ёстой. Гэтэл сая батлагдсан эрдэс баялгийн төрийн бодлого энэ асуултуудад хариулт өгөөгүй гэж бодож байна.

Д.Баяржаргал