Өглөө.мн Шинэ өглөө, Шинэ мэдээлэл
УИХ-ын дарга, АН-ын дарга З.Энхболдтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.
-Ярилцлагаа Оюутолгойн далд уурхайн санхүүжилтийн гэрээнд гарын үсэг зурснаас эхэлье. Өмнө нь Монголын эдийн засагт эргэлдэж байгаа гурван төгрөг тутмын нэг нь Оюутолгойн мөнгө байсан гэдэг. Тэгвэл далд уурхайн санхүүжилтийн гэрээнд гарын үсэг зурснаар Монголын эдийн засаг хэзээ тийм хэмжээнд дээрдэх бол?
-Оюутолгой төслөөр улс төр хийдэг, улс төрийн оноо авах гэдэг хийрхэл далд уурхайн гэрээнд гарын үсэг зурснаар дуусаасай гэж бодож байна. Уг нь, Оюутолгойн далд уурхайн санхүүжилтийн дөрвөн тэрбум ам.доллар 2011, 2012 онд орох ёстой байсан юм. 2010 онд бүтээн байгуулалтын ажил эхэлж 2011, 2012 оны эхээр оргил үедээ хүртэл үргэлжилсэн. Хэрвээ Оюутолгойн хөрөнгө оруулалт орж ирээгүй бол бол манай улсын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын хэмжээ шулуун шугамд байх байсан юм билээ. Сүүлийн 25 жил өсөлтгүй, нэг төвшинд явсан. Харин Оюутолгой төсөл хөдөлснөөр хөрөнгө оруулалтын шугамыг тэмээний бөх шиг болгосон. “Тэмээний бөх” шиг тэр өсөлтийг өөрсдийнхөө сайнд бий болсон юмшиг МАН-ынхан ярьдаг. 17 хувийн өсөлттэй эдийн засаг хүлээлгэж өглөө, одоо хаана байна вэ гээд л МАН-ынхан сүүлийн гурван жилийн турш улс төр хийж байна. Тэр нь МАН-ын сайных бус, Оюутолгой төслийн хөрөнгө оруулалт орж ирснийх байсан. Гэтэл 2012 оны хоёрдугаар хагасаас эхлээд Оюутолгойнхон хөрөнгө оруулалтаа хийх шаардлагагүй болсон. Ил уурхайгаа ашиглалтад оруулж, баяжуулах үйлдвэр, дамжуулах шугамаа бариад дууссан. Энэ бүхнийг хийгээд дууссаны дараа компани бүтээн байгуулалтаа зогсоосон. Энэ бол цэвэр тухайн компанийн хөрөнгө оруулалтын цикль. Тэгээд явсаар Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэгийн үед дахиад 4.4 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шийдлээ. Үүнийг би “бидний үед шийдлээ, эдийн засаг төдөн хувь өссөн” гэж ярихгүй. Энэ бол зүгээр л компани хийх ёстой ажлаа хийж байгаа юм. Манай эдийн засаг жижиг учраас тэрбумаар тоологдох хөрөнгө оруулалт савлагаа үүсгэдэг. Одоо 3-5 жилийн хугацаанд 1.5 метрийн газрын гүнд 250 км үргэлжлэх тунель байгуулж, дахиад 200 гаруй км хөндлөн малталт хийх юм. Энэ бүтээн байгуулалт ойролцоогоор 3-4 жил үргэлжилнэ.
-Гэхдээ та нарыг засаглаж байх үед цаг бол алдсан?
-Хамгийн гол нь 2012 оны сүүлээс дэлхийн зах зээл дээр түүхий эдийн үнэ унаж эхэлсэн. Тонн нь 200 доллар хүрч байсан коксжих нүүрс өнөөдөр газар дээрээ 30 ам.доллар хүрэх үү, үгүйтэй байна. 1500 ам.доллар хүрч байсан алт 1000-аас доошоо уналаа, 8000 хүрч байсан зэс 4800 орчим долларт хэлбэлзэж байна. Экспортын голлох түүхий эдийн үнэ дэлхийн зах зээл дээр унахаар уул уурхай, түүхий эдэд хөрөнгө оруулдаг хүн байхгүй болсон. Үнэ унаснаас болж уул уурхайн хөрөнгө оруулалт тэгтэй тэнцсэн. Хөрөнгө оруулагчид зэсийн үнэ 5000, 6000 болж өсөхийг хүлээгээд сууж магадгүй л байсан. Гэвч тэгсэнгүй. Оюутолгойг ирээдүйтэй, 100 жил тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулна, зэсийн хамгийн том худалдан авагчийн хажууханд байдаг гэж үзээд дэлхийн шилдэг 15 банк итгээд мөнгө зээллээ. Үүнийг хийхийн тулд одоогийн Ерөнхий сайд сайн ажиллаж, санхүүжүүлэгчдэд итгүүлж чадлаа.
-Та бол гурван жил гацсаныг улстөрийн шалтгаанаас болоогүй. Дэлхийн зах зээл дээр түүхий эдийн үнийн уналт, тухайн компанийн менежменттэй холбоотой зогсолт гэж байгаа хэрэг үү?
-Дэлхий даяар зогссон зүйлийг тэгж тайлбарлахаас өөр аргагүй. Монголоос өөр газарт уул уурхайн хөрөнгө оруулалт яваад байсан бол өөр хэрэг. МАН-ынхан болохоор урагшгүй Засгийн газрууд нь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хөөж явууллаа гэдэг. Нарийн ярьвал манай биш, түрүүчийн УИХ-ын үед Г.Занданшатарын санаачилсан хуулиас болж хөрөнгө оруулагчид үргэсэн. Монголоос хамаарсан зүйл байсан гэвэл би тэр хуулийг л хэлнэ. Тэр буруу хуулийг манай УИХ хүчингүй болгосон. Тэгэхээр гээндээ ч гоондоо ч байсан. Гэхдээ шалтгааныг 100 хувь гэж үзвэл 70-80 хувь нь түүхий эдийн үнэ унаж уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулах хүнгүй болсноос үүдэлтэй.
-Сая зурагдсан гэрээ гадаад орчинд эерэг мессеж өгөхөөс эхлээд үр дүнгүүд гарах байх. Харин яг бодит эдийн засагт хэзээнээс эергээр мэдрэгдэж эхлэх вэ?
-Монголчууд бид их яаруу ард түмэн. Өнөөдөр гарын үсэг зурлаа, маргааш дансанд мөнгө ороод ирэх юм шиг санадаг. Том төсөл 5, 10 жилээр ажлаа төлөвлөдөг. Газрын гүнд 250 км тунель барих чинь газар ухахтай адилгүй. Өнөөдрийн олон улсын банк санхүүгийн байгууллагаас зээлж байгаа хөрөнгө бол далд уурхайг ажилтай болгох хөрөнгө юм. Далд уурхай бүрэн хүчин чадлаараа ажиллахад дахиад таван жил хэрэгтэй. Таван жил гэж тооцоход 4.4 тэрбум ам.долларын 20 хувь нь ирэх жил, 20 нь дараа жил гэх маягаар явж байж эдийн засагт эерэг эффект гарна. Бас нэг өгөөж бол үндсэндээ уул уурхайд орох гадаадын хөрөнгө оруулалт зогсч тэгтэй тэнцсэн байсан. Энэ 4.4 тэрбумыг таван жилд хуваахад жилд ойролцоогоор нэг тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт орж ирж байгаа нь манай уул уурхайн салбарт эерэг үзүүлэлт болно. Тэгтэй тэнцэж байсан салбарт нэг тэрбумын хөрөнгө оруулалт хийгдэхээр тэс өөр болно л доо.
-Задалж ганц нэг зүйл асууя. Далд уурхайн санхүүжилт саатсан нь ил уурхайн анхны хөрөнгө оруулалт хэтэрсэнтэй холбоотой байсан тал бий.
-Тэр бол том шалтгаан байсан.
-Тэрэн шиг, далд уурхайд одоо төлөвлөж байгаа 6 тэрбум орчим доллар хэдэн жилийн дараа дахиад нэмэгдвэл хариуцлагыг хэн хүлээх вэ. Хөрөнгө оруулалт хэтэрвэл эрсдэлээ дахиад л 66:34 гэж хуваах уу?
-Манай улсын түүхэнд гаднаас орж ирж байгаа хамгийн том хөрөнгө оруулалт нь Оюутолгойнх. “Эрдэнэт”-ийн хөрөнгө оруулалтыг өнөөгийн ханшид шилжүүлбэл, 1.5 тэрбум ам.доллар болж байгаа. Өнөөдрийн “Эрдэнэт”-ээс хоёр дахин том гэж тооцож гурван тэрбум ам.доллар болно гэсэн тооцоолол байсан. Гэтэл гурав биш, түүнээс хоёр дахин илүү өртгөөр бүтэж байна. Үүнийгээ тооцох туршлага Монголын татварын ерөнхий газарт ч, “Рио Тинто”-д ч байсангүй. Манай олон хууль өртөг зардал тооцох аргачлал дээрээ зөрсөн. Энэ асуудал дээр гурван жил маргалдсан. Манай хуулиар болохгүй байна гэж манайхан шаардлага тавьдаг. Гэтэл нөгөө тал “үгүй ээ, олон улсын зарчмаараа ингэдэг юм аа” гэдэг.
-Гэхдээ эцэстээ Засгийн газар “Рио Тинто”-д буулт хийсэн. 130 сая долларын татвар тавьчихаад 30 сая болгож бууруулж авсан?
-Тэр асуудлыг УИХ дээр би тухайн үеийн Татварын албан даргаас асуусан. Та нар өчигдөр 130 сая ам.доллар гэчихээд өнөөдөр яагаад 30 сая болгов гэж. Өчигдөр “Рио Тинто”-гийнхон зарим баримтаа үзүүлээгүй, харин өнөөдөр баримтаа авчирсан. Татварын ерөнхий хуулиар энэ нь зөвшөөрөгддөг гэж хариулж байсан.
-Гэхдээ “Дубайн гэрээ”-ний дараа тэгж хариулж байсан?
-Тийм, Дубайн гэрээний дараа.
-“Дубайн гэрээ”-ний тохироо явсан байх л даа. Миний асуулт бол, далд уурхайн хөрөнгө оруулалт анхны хөрөнгө оруулалтынх шиг дахиад төлөвлөснөөс хэтэрвэл яах вэ, хэн хариуцах вэ?
-Одоо аль аль нь хаширсан байх гэж бодож байна. “Рио Тинто”-гийн зүгээс аливаа асуудалд болгоомжтой хандах ёстой. Манайх ч гэсэн хариуцлагатай, болгоомжтой хамтарч ажиллах ёстой. Одоо ил уурхай хэвийн ажиллаж, тэндээс бэлэн мөнгө эргэлдэх нөхцөл бүрдэж байна. Гурав, таван жил үргэлжлэх ажлыг яаран сандран нэг жилд өндөр үнээр хийлгэхгүй байх гэж бодож байна. Ил уурхай ажиллаж байгаа нь өөрөө компанийг арвич, хямгач ажиллуулах байх гэж бодож байна.
-Хэрвээ далд уурхайн хөрөнгө оруулалт тооцсоноос илүү гарвал зээл авч байгаа “Рио Тинто” дангаараа шууд хариуцахгүй юу?
-Тэр нарийн асуудлыг би мэдэхгүй, судлаагүй, мэдээлэл аваагүй байна. Ер нь бол хариуцах ёстой.
-Оюутолгойн, далд уурхайн төслийн гүйлгээнүүд одоо Монголын арилжааны банкуудаар дамжиж хийгдэх үү. Өмнөх шигээ дахиад л гаднын банкаар явах уу?
-Анх Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулахдаа мөнгөө гаднын банкуудаар дамжуулахыг зөвшөөрчихсөн юм билээ. Нөгөө тал зөвшөөрөхгүй бол бид дангаараа тэр гэрээнд өөрчлөлт оруулж чадахгүй. Манайхаар мөнгөө дамжуулах гэхээр юунаас болгоомжлоод байгааг л судлах хэрэгтэй. Татварын байцаагч очоод, дургүй нь хүрвэл дансыг нь хаачихдаг эрхзүйтэй байвал манайхаар мөнгөө дамжуулахгүй.
-Одоо авч байгаа 4.4 тэрбум ам.долларын зээлийн 34 хувь нь Монголын Засгийн газарт ногдох ёстой юу?
-Тийм, бас үгүй гэж хариулъя. Бид өмчлөгчийн хувьд 34 хувийн зээлийг төлөх шууд үүрэг бол байхгүй. Энэ зээлийг “Рио Тинто” компани авч байгаа учраас компани төлнө. Оюутолгойн энэ зээлийг хариуцах хүн нь Оюутолгой компанийн захирал. ТУЗ нь ч биш. Хөрөнгө оруулагчдаас тусгаарлагдсан гэсэн үг. Засгийн газар тэр зээлийг төлөхгүй. Яагаад гэвэл Засгийн газар баталгаа гаргаж УИХ-аар батлуулаагүй учраас хөрөнгө оруулагчдад хамаагүй. Компани өөрийн үйл ажиллагаанаасаа төлөх ёстой.
-Шууд бусаар бол төлнө л гэсэн үг юм биш үү. Компани зээлээ төлж байж ногдол ашиг хуваарилна. Энэ хугацаа хойшилж 2037 он болж байгаа юу?
-Тийм, хойшилж байгаа.
-Оюутолгойтой холбоотой асуудлаа ингээд дуусгая. Энэ долоо хоногийн эхнээс УИХ хагас бүрэлдэхүүнтэй ажиллаж байна. Байнгын хороо гэхэд дөнгөж 50 хувийн ирцтэй, чуулган бол хуралдаж чадахгүй байна?
-Өнгөрсөн долоо хоногт чуулган хуралдсан. Харамсалтай нь, МАН-ын бүлэг бүх асуудлаар завсарлага авсан.
-Сонгуулийн хуультай холбоотой МАН-ын бойкотоос хамааралтай гацаа гэж харсан. Зөвшилцөх бололцоо алга уу?
-Дөнгөж сая Ерөнхийлөгч дээр гурван бүлгийн дарга, УИХ-ын дарга, дээр нь МАН-ын генсек Ж.Мөнхбат бид хэд уулзлаа. Яагаад УИХ-ын ажлыг гацаагаад байгааг, чухал хуулиудын хэлэлцүүлэг ямар төвшинд байгааг Ерөнхийлөгч асуусан. Миний хувьд “МАН ажил хаяснаас болж ажил урагшлахгүй байна. Гэхдээ байнгын хороод хуралдаж байгаа” гэдгээ хэлсэн. Бид хоёр ч удаа уулзсан. Гэтэл санал тоолох хар машиныг устга гэж МАН-ынхан хүлээж авах боломжгүй шаардлага тавьж байгаа.
-Хар машинаар огт тоолуулахгүй гэж байгаа юм уу?
-Тоолно. Гэхдээ гараар давхар тоолъё, гар тооллогын дүн эцсийнх байна гээд байгаа юм. АН-ын байр суурь бол одоо байгаа хуульд хар машинтай холбоотой заалт хангалттай туссан гэж үзэж байгаа. Хуульд машинаар тоолсон тооллогын дүн эцсийнх байна гэж заасан. Нэгэнт хуульд машины тооллогыг эцсийнх байна гэчихсэн юм бол гараар тоолохын ач холбогдол байхгүй, нэгд. Хоёрт, өнгөрсөн сонгуулиар 1.9 сая сонгогч бүртгүүлээд 1.2 сая хүн санал өгсөн байдаг. 1.2 сая хүний саналын хуудасны зургийг сонгуульд оролцож байгаа бүх намдууд, ажиглагчид, нэр дэвшигчдэд өгчихдөг. Тэгэхээр хүн болгон тэдгээр зургаа машины тооллогын дүнтэй тулгаж тоолох боломжтой. Мөн хэсэг болгонд санамсаргүй тохиолдлоор сонгож гар тооллого хийхэд ямар нэгэн саналын зөрүүтэй алдаа гараагүй. Гуравт, шаардлага тавиад байгаа МАН-ын 26 гишүүний олонхи нь энэ машинаар тоолуулж сонгогдсон. Тэгчихээд одоо болохоор “машин буруу тоолдог” гэх нь өөрийнхөө ялалтыг үгүйсгэсэнтэй адил юм. Хамгийн товчоор хэлэхэд машины тооллогыг тулгаж тоолох боломж намуудад байгаа, мөн гараар тооллоо гээд тэр дүн хууль зүйн хувьд ямар ч үр дагавар авчрахгүй. Тийм учраас ирэх сонгуульд энэ хуулиараа явахад, машинаараа тоолж, тэр дүнг баримтлахад болохгүй юм байхгүй. Энэ хэл ам дагуулаад байгаа машин чинь Америкийнх. Нийтдээ 100 мянган ширхгийг үйлдвэрлэж дэлхий даяар зарсан. Хамгийн олныг авсан нь Филиппин, хоёрт АНУ-ын мужууд. Ер нь Америк бол 1960 оноос хойш гараар тоолохоо больсон юм билээ.
-Одоо дахиад гараар тоолдог болж байгаа гэсэн?
-Зарим газар магадгүй. Гэхдээ муж болгон өөр өөр хуультай. Машинаар, бас гараар тоолж байгаа. Систем нь тогтчихсон, хууль дүрмээ биелүүлдэг улс юугаараа тоолох нь чухал биш. Тэнд алдаа гарахгүй. Харин манайх шиг “хэнийг гаргах вэ” гэдгийг хэдэн хүн хаалгаа түгжиж суучихаад шийддэг, ардчилал, сонгууль нь төлөвшиж дуусаагүй улсад автоматжуулсан систем байхгүй бол болохгүй юм байна гэдэг дүгнэлтэд бид 2008 оны долдугаар сарын 1-ний дараа ямар нэгэн нам харгалзахгүйгээр хүрсэн. Тэр зөвшилцлөөс, шийдлээс, 2008 оны долдугаар сарын 1-ний сургамжаасаа ухарч болохгүй, ухрах ч боломжгүй.
-МАН болон бусад намынхан сонгуулийн дүн буруу гарч байна, магадгүй тоолох явцад машиныг хакердах боломжтой гэж байгаа?
-Санал тоолох машин маш энгийн. Цагаан өнгийн зууван дүрс байгаа. Бөглөсөн нь хар өнгөтэй болдог. Хар уу, цагаан уу гэдгийг л бүртгэдэг. Бүртгэх явцдаа зургийг нь хэвлээд өгчихдөг. Тэгэхээр хакердах боломж байхгүй. МАН-ынхны ярьдгаар хакердлаа гэхэд 150 дугаар хэсгийн хорооныхон тэр даруй бариад авах боломжтой. “Хэвлэгдсэн цаасан дээр нэр дэвшигч Доржид 50 санал өгсөн байна. Гэтэл танай машин 60 гэж тоолсон байна, энэ зөрүүг олж өг” гэхэд Сонгуулийн хороо зайлшгүй авч үзэх үүрэгтэй.
-Үзээд ч нэмэргүй юм биш үү, машин буруу тоолсон ч, машины дүнг баримтална гэсэн хуультай юм байна шүү дээ?
-Хууль бол тийм байгаа. Яагаад гэвэл, хүн тоолохдоо үргэлж алдаа хийдэг юм байна. Тооллого бүрд өөр дүн гардаг. Тийм учраас машинд итгэнэ. Дөрвөн жилийн дотор гурван сонгууль явууллаа. Маргаан гардаг бол гарахаар боллоо. Гэтэл машин буруу тоолсонтой холбоотой маргаан гарсангүй. Дэлхийн бусад улсад саналын автомат машин буруу тооллоо гэсэн маргаан гардаггүй. Яагаад гэвэл, хар, цагаан цэгийг тоолдог машин алдаа гаргах боломжгүй. Хоёрдугаарт, саналын бүх хуудсыг хэвлээд нэгтгээд өгчихөөр бүгдээрээ хяначихдаг. Машины дүн, саналын хуудсуудыг зураг болгож хэвлэгдсэн цаас хоёр зөрлөө гэж нэг ч гомдол ирээгүй. Энэ нь машин алдаагүй гэдгийг харуулж байгаа юм.Энгийнээр хэлэхэд санал тоолох машин бол бидний мэдэх канонтой адилхан талдаа. Канон хоёр үйлдэлтэй. Нэгд, тэр хар цагаан дүрсийг тоолж гаргадаг тоолуур, хоёрт хэвлэж гаргадаг. Канонд Миеэгомбын Энхболдын зургийг хийлээ гэхэд Зандаахүүгийн Энхболд миний зураг гарахгүй л байхгүй юу. Ардын намынхан “Тав дахь хуудас болгоны хар дүрсийг эсрэгээр, цагаанаар тоолоод байвал яах вэ” гэж асуудаг. Анх програмчлахдаа тийм команд өгч болно. Тэгсэн тохиолдолд шууд хэвлэсэн зургаа харахад тав дахь саналын хуудсууд бүгд цагаан дүрстэй гарч ирээд л баригдчихна. Тийм учраас тэгж команд өгөх боломжгүй.
-Тодорхой хугацаанд бүх саналын хуудасны дүрсийг зөвхөн цагаанаар тоолох ч гэдэг юм уу, анхнаасаа тэгж програмчлах боломж байдаг болохоор л АНУ-аас эхлээд автомат машинаас татгалзаад байгаа юм биш үү?
-Хоёр машины тухай ярьж байгаа. МАН-ынхны орчуулаад зурагтаар гаргаад байгаа баримтат кинон дээр гардаг машин бол touch screen-тэй цаас хэвлэдэггүй машин. Энд луйвар гардгийг баталчихсан учраас хэрэглэхээс татгалзаж байна. Одоо бидний хэрэглэж байгаа, цаас нь доошоо унадаг хуучны технологиос татгалзсан улс нэг ч алга. Бид ч татгалзахгүй.
-Энэ нь таны хувийн байр суурь уу, АН-ын байр суурь уу?
-Ардчилсан намын байр суурь.
-Тэгэхээр Сонгуулийн хуульд огт гар хүрэхгүй гэсэн үг үү?
-Манай нам хар машинтай холбоотой хэсэг дээр огт гар хүрэхгүй гэж байгаа. МАН болохоор хар машинтай хэсэгт гар хүрэхгүй бол бусдыг нь ч ярихгүй гэж байгаа.
-Танай намынхан, тухайлбал та автомат машины тооллогодоо тэгж л итгэж байгаа юм бол гараар давхар тоолуулахаас юунд нь айгаад байгаа юм бэ?
-Би бол айхгүй байгаа. Хамгийн гол нь гараар тоолсны хууль зүйн үр дагавар байхгүй. Яаж ч тоолсон машинаа баримтална. Тэгээд ч гар тооллогыг хэд дамжуулаад тоолох болгонд зөрүүтэй дүн гардаг. Ихэнх газарт хэдэн хүн хаалга түгжиж байгаад хэнийг гаргахыг шийддэг, тэгээд дараа нь Хайнань явдаг.
-Саналын автомат машины тооллогоос гадна сонгуультай холбоотой өөр өөрчлөлт хийхгүй юү. Тухайлбал, АН, МАН-ын хоёулангийнх нь рейтинг муу байгаа. Ийм үед 48 тойргоо жижиглэж, “нэг тойрог-нэг мандат” гэж явбал танай хоёр намын дундаас өөр намын нэр дэвшигч гарч ирэх их хэцүү. Хэрвээ “том тойрог-олон мандат” гэж явбал танай хоёр нам, бас нам доторхи нэр дэвшигчид нь саналаа хувааж бусад намынхан, бие даагчдад ашигтай тусах талтай?
-АН, МАН-ын нэр хүнд унаж байгаа бол тэр уналтыг Сонгуулийн хуулийг өөрчлөх замаар засч болохгүй. Сонгуулийн хууль тогтвортой байх ёстой. Сонгууль хийх болгонд хуулиа өөрчилдөг алдаа өмнөх УИХ-уудад байсан. АН олонхи болох нь яах вэ. Гол нь сонгогчдын өгсөн санал шударга тоологдоосой л гэж байгаа юм. Бид ирэх сонгуулиар амжилт олно. Би итгэлтэй байгаа.
-Амжилт гэдгээ та УИХ-ын хэдэн суудалтай тэнцүүлж хэлж байна вэ?
-Олонхи болохын төлөө л явна. Намаар яах юм бэ, 76 бие даагч сонгочихъё гэж зарим хүн хэлдэг. Гэтэл 76 бие даагч сонгосон улс дэлхийд байхгүй, боломжгүй. Дандаа бие даагчид сонговол төргүй болно л гэсэн үг. Яагаад гэвэл өнөөдөр улс орон бүр намаар дамжиж төрийг байгуулж, намаар дамжиж Засгийн газраа байгуулдаг. Гэхдээ шударгаар, олонхийн санал авсан нь л засаглах ёстой. иймд Сонгуулийн хуулийг өөрчлөх замаар өөртөө ашигтай хууль гаргах нь буруу. МАН-ынхан их буруу бодолтой яваад байгаа. Сонгуулийн хуулийн эзэн нь намууд гээд ойлгочихсон байна. Би цонхоор харсан, 20 нам жагсаал хийлээ гээд 19 хүн ирчихсэн зургаан тамга дарсан цаас бариад явж байна лээ. Гэрчилгээтэй компани гэдэг шиг нэр авснаас хэтрээгүй намууд зөндөө бий. Энэ 25 жилийн түүхэнд гуравхан улс төрийн хүчин УИХ-д бүлгээ байгуулж чадсан байна. Тэгэхээр Монголын ард түмэн шинэ гарсан намд итгэх эсэх нь өөрсдийнх нь асуудал. Би бол Сонгуулийн хуулийг сонгогчдын хууль гэж харж байгаа. Сонгогчийн эрх ашгийг хамгаалж өөрсдийнх нь сонгосон хүмүүсээр дөрвөн жилдээ төрийг удирдуулдаг хууль. Сонгогчид энэ хуулийг, хар машиныг өөрчил гэж шахаагүй байна. Тийм байхад тамгатай, тамгагүй хэдэн нам цуглачихаад шаардлага өгөөд, түүнийг нь хүлээж авахгүй болохоор УИХ дээр ажил хаяж байгааг би буруу гэж байгаа юм.
-Тойрог жижиглэхгүй гэвэл листэнд бичигдсэн гишүүн дахиад листэндээ бичигдэх бололцоо нээлттэй үлдэх юм байна?
-Сонгуулийн хуульд гар хүрэхгүй бол тэгнэ.
-Жишээ нь, та яах вэ. Дахиад листэнд орох уу?
-Би намын даргын хувьд сонгууль удирдах учраас ямар ч байсан Улаанбаатар хотод байх ёстой. Тойрогт уу, листэнд үү гэдгээ тухайн үед нь ярина. Хөдөө бол явж болохоо байсан.
-Сонгуулийн хууль дээр ингэж маргаж байгаа юм чинь Үндсэн хуулийн өөрчлөлт бүр худлаа болж таарч байна, тийм үү
-Харин ч Үндсэн хуулийг өөрчлөх дээр санал нийлж байгаа. Үндсэн хуулийг ингэж өөрчлөх үү, үгүй юү гэдгээрээ сонгуультай хамт санал асуулга явуулна. Манай одоогийн Үндсэн хуулиар бол референдумаар санал авсан асуудлыг шийдэгдсэн гэж үзээд шууд хууль болго гэдэг үүргийг тухайн УИХ-д нь өгч байгаа.
-Хоёр парламент дамжиж Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулна гэсэн үг үү?
-Тэгнэ, манай УИХ асууж өгнө. Бидний асуугаад ард түмний олонхи нь дэмжсэн заалтыг дараагийн УИХ үг дуугүй, ямарч өөрчлөлтгүйгээр хууль болгоно.
-Танай УИХ-ын асуугаад дэмжсэн Үндсэн хуулийн заалтуудыг хэзээнээс мөрдөх вэ гэдэг дээр цаг хугацааны маргаан гарна. Тэрийг яаж зохицуулах вэ.?
-Тийм нөхцөл байдал үүсгэхгүйн тулд гурван янзын хугацаа гарч байгаа. Хэрвээ УИХ-ын гишүүдийн тоо, бүрэн эрхийн хугацаатай холбоотой заалт дэмжигдвэл тэрийг 2020 оны сонгуулиар байгуулсан парламентаас эхэлж мөрдөнө. Ерөнхийлөгчийг ард түмнээс биш, УИХ-аас сонгоё гэвэл 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас эхэлнэ. Харин Засгийн газар, Ерөнхий сайдтай холбоотой заалтыг бол нэн даруй, 2016 оны сонгуулиас мөрдөөд эхлэх бололцоотой гэж ярилцаж байгаа.
-Асуултууд энгийн, тодорхой, бас цөөхөн байх хэрэгтэй байх. Ард түмнээс асуух шаардлагагүй зарим өөрчлөлт байна л даа. Жишээ нь давхар дээлийг тайлах уу, үгүй юү гэдгийг ард түмнээс асуух ямар ч шаардлагагүй гэж боддог. Тайлахыг 100 хувь дэмжинэ шүү дээ?
-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтүүдийг бол ард түмнээс асуух хэрэгтэй. Юуг асуух уу, асуултын томьёоллоо яаж хийх үү гэдгийг яг Үндсэн хууль хэлэлцэж байгаа юмшиг өндөр ирцтэйгээр шийднэ. Мэдээж зарчмын өөрчлөлтүүдийг л асууна. Түүнийгээ дагаж өөрчлөгддөг хуулийн жижиг өөрчлөлтийг бол асуух шаардлагагүй.
-Энэ асуулгыг бэлтгэх ажлын хэсэг томилох уу. Н.Батбаяр гишүүний ахалсан өмнөх ажлын хэсэг хийгээд явах уу?
-Шинээр томилохгүй. Н.Батбаяр гишүүний ахалсан ажлын хэсгийн өргөн барьсан төслийг хэлэлцэж эхлэх хуулийн 30 хоног дууссан. Тийм учраас төслийг буцааж байгаа. Одоо энэ ажлын хэсэг ахиж ажиллаад ард түмнээс асуух Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн саналын томьёоллын төслийг бэлдэнэ.
-Одоо сэдвээ өөрчилье. Та өнөөдрийн Засгийн газрыг хэр хэмжээнд ажиллаж байна гэж үнэлж байгаа вэ?
-Энэ Засгийн газрын гавья нь Оюутолгойн далд уурхайн ажлыг эхлүүлсэн явдал. Ч.Сайханбилэг Ерөнхий сайд болонгуутаа хэлсэн зүйлийн нэг нь энэ л дээ. Харин Тавантолгой юу болсныг бүгдээрээ мэдэж байгаа. Засгийн газрын оруулж ирсэн Тавантолгойн төсөл авах юмгүй байсан. Маш олон хууль зөрчсөн учраас Засгийн газар төслөө буцааж татсан. 2016 оны төсвөө батлуулсан. Бид уул уурхайн орлого мөнхийн байх юм шиг бодоод хэтэрхий тэлчихсэн төсвөө буцаан хумьж байна. Цомхотгол хийж, байгууллагуудыг нэгтгэж, хэрэгцээгүй хөрөнгө оруулалтаас татгалзаж чадаж байна. Энэ бас л нэг амжилт. Эрүүл мэнд, спортын сайдгүй л яваад байгаа.
-Засгийн газрын тухай хуульд орон гаран сайдыг 30 хоногийн дотор нөхөн томилно гэж заасан. Энэ хугацаа хэтэрчихсэн юм биш үү?
-Нөхөж томилох хуулийн хугацаа бол хэтэрчихсэн. Би Ерөнхий сайдад хэлдэг юм. “Чи харахад нүд дүүрэн сайхан залуу, гэхдээ зориггүй юм” гэж өдөр бүхэн хэлж байгаа. Эрүүл мэнд, спортын сайдаар үүнийг томилно, тэрийг томилно гэж зөндөө л олон нэр гаргалаа. Нэгийг нь шууд оруулаад л батлуулах эрхтэй. Хэнийг оруулахыг Ерөнхий сайдад хэн ч зааж өгөхгүй. Энэ бол Ерөнхий сайдын хариуцлага, сарын дотор томилох нь үүрэг. Ямар үүрэг, эрхтэйгээ ухамсарлаад энэ асуудлуудыг хурдан шийдэх ёстой байтал Ерөнхий сайд эргэж буцаад л яваа.
-Ерөнхий сайд нь өөрөө Засгийн газрын тухай хуулиа зөрчихсөн байна шүү дээ. Үүнийг яах вэ?
-Хууль зөрчсөн үйлдэл болгон дээр нь Ерөнхий сайд, сайдыг огцруулаад байвал Засгийн газар дөрвөн жилд найм солигдох байлгүй.
-Дээр нь Шадар сайд дээр сонин байдал үүсчихлээ. Бас л чөлөөлөгдөх өргөдлөө юмуу, хүсэлтээ өгчихсөн юм биш үү. Н.Энхбаярыг Шадар сайд болгохгүй бол би буцаад Шадар сайдаараа үлдэнэ гэж болох уу. Төрийн өндөр албан тушаалын ингэж наймаа шиг тохироогоор сольж хольж болох уу. .
-Чиний харж байгаа нэг талаар зөв. Сайд чөлөөлөгдөх өргөдлөө УИХ-д биш, Ерөнхий сайдад өгнө. Тэнд юу болж байгааг сайн мэдэхгүй байна.
-Мэдэхгүй байна гэж дээ, Шадар сайд ажлаас чөлөөлөгдөх тухай албан бичиг явсан?
-Би хараагүй.
-Бүлгийн дэд дарга гэсэн З.Баянсэлэнгэ гишүүний гарын үсэгтэй бичиг Ерөнхий сайдад явсан даа?
-Тэр бичгийг бол харсан. Харин Шадар сайдын өөрийнх нь гараараа бичсэн өргөдлийг хараагүй. Ер нь сайдтай холбоотой асуудал дээр УИХ, Ерөнхий сайд хоёрын ажил үүргийн хуваарь маш ойлгомжтой. Оруулж ирэх үүрэг нь Ерөнхий сайдад байна. Оруулж ирсний дараа УИХ-ын ажил эхэлнэ. Оруулж ирээгүй байхад түүнийг оруул, үүнийг битгий оруул гэх эрх УИХ-д байхгүй. Шадар сайд дээр үүссэн ойлгомжгүй байдлаа ч гэсэн цэгцлэх нь Ерөнхий сайдын эрх, бас үүрэг.
-Сайдад хэнийг өргөн барих нь төр талаасаа Ерөнхий сайдын эрх мөн. Гэхдээ улс төрийнхөө хувьд засгийн эрхийг барьж байгаа нам улс төрийн шийдвэр гаргадаг. Ч.Сайханбилэг Ерөнхий сайд ч, бусад сайд ч улс төрийн шийдвэрээр нэр дэвшсэн, томилогдсон. Тэр утгаараа та АН-ын даргын хувьд сайдын томилгоонд оролцож л байгаа байх?
-Наадахь чинь хоёулаа “Шударга ёс эвсэл”-ийн мэдлийн сайд болчихоод байгаа юм л даа. Тэгэхээр манай намаас нэр дэвшүүлэхгүй, нам дээрээ ярихгүй байгаа хэрэг.
-Танай намынхан МАХН-ын саналыг хүндэтгэнэ гэсэн. Тэгсэн хэрнээ МАХН-аас нэр дэвшүүлсэн Л.Жамбалжав гэж хүнийг буцаачихлаа. Энэ ямар учиртай юм бэ?
-Нас нь 60 нэлээд гарчихсан хүн байсан. Тиймээс энэ ажлыг хийгээд явах чадваргүй гэж үзсэн. Ерөнхий сайд энэ асуудлыг бүлгийн хурал дээр танилцуулаад тэтгэврийн наснаас хэтэрчихсэн байна гээд больсон.
-МАХН залгаад Шадар сайдад Ерөнхийлөгч асан дээр Н.Энхбаярыг нэр дэвшүүлж байгаа. Түүнийг танай бүлэг дэмжиж байгаа юу?
-Н.Энхбаярын нэрийг Ерөнхий сайд оруулж ирсэн. Манай бүлэг “Яагаад болохгүй гэж. Томилбол томил” гэдэг эрх өгсөн. Гэтэл долоо хоногийн дараа “Хууль зүйн хувьд болохгүй юм байна” гэчихсэн өөр нэг цаас барьчихсан явна лээ. “Тэгвэл чи өөрөө мэдээ” л гэсэн.
-Өршөөлийн хуулиар Н.Энхбаярын үйлдсэн гэмт хэрэг, тухайлбал, авлигын хэрэг өршөөгдсөн юм уу. Энэ хүн ялтай юу. Ялтайд тооцох хугацаа нь дууссан уу?
-Өршөөлийн хуульд тэр зүйл ангиуд хамрагдаагүй. Эхлээд хамрагдсан боловч Ерөнхийлөгч хориг тавиад больсон. Ялтайд тооцох хугацаа гэж шинэ Эрүүгийн хуулиар байхгүй болсон. Одоо хүнийг нэг гэмт хэрэг хийснийх нь төлөө насан туршид нь ялтайд тооцох ойлголт байхгүй болсон. Гэхдээ шинэ Эрүүгийн хууль ирэх жилийн есдүгээр сараас үйлчилж эхэлнэ.
-Тэгэхээр Н.Энхбаяр даргын төрийн алба хаших бөгөөд сонгогдох эрх сэргэсэн гэж ойлгож болох уу?
-Үүнийг Эрүүгийн хуулийн мэргэжилтнүүдээс асуух хэрэгтэй. Би сайн мэдэхгүй байна. Хоёр хуулийн заагийг хэрхэн хэрэглэх, уялдуулах талаар нарийн төвөгтэй асуудал бий. Учир нь хуучин Эрүүгийн хууль ч хүчинтэй, шинэ Эрүүгийн хууль ч хүчинтэй. Эндээс хүн өөрт аль ашигтайгаа сонгоно гэдэг Эрүүгийн хуулийн ерөнхий зарчим бий. Энэ зарчмаар аль ашигтайгаа сонгож болно.
-Эрүүгийн хууль есдүгээр сараас хэрэгжиж эхэлнэ. Гэтэл Эрүүгийн байцаан шийтгэх, Зөрчлийн хууль батлагдаж байж цогц болно. Батлагдаж амжих уу?
-Одоо бол хууль эрх зүйн салбарт хийж байгаа гурван суурь бий. Хуучин Эрүүгийн хуулийг Эрүү, Зөрчил гэж хоёр хуваагаад Захиргааны зөрчлийн хуулиа хүчингүй болгочихсон. Дээр нь процессын гурван хууль байгаа. Захиргаа, эрүү, зөрчлийн процесс гэж. Энэ гурав эхэлж батлагдах ёстой. Цагаан сарын өмнө баталчих байх гэж бодож байна. Үүний дараа эдгээр хуулийг хэрэгжүүлдэг байгууллагын хууль байна. Цагдаа, прокурор, шүүхийн шийдвэр гэх мэтийн. Энэ мэт 10-аад хууль гарч байж ажилладаг механизм нь бүрдэнэ. Одоо бол бид дөнгөж нэгдүгээр давхарт явж байна гэж ойлгож болно.
-Тавантолгойг яах вэ. Дөч гаруй гишүүний гарын үсэгтэй, зарчмын хэдэн өөрчлөлттэй төсөл орж ирсэн гэсэн. Тэрийг хэлэлцэх үү. Эс бол Засгийн газар дахиад төсөл боловсруулж байна уу?
-Энэ Засгийн газар Тавантолгойг явуулж чадахгүй байх. Тиймээс Тавантолгойг дараагийн УИХ-д үлдээсэн нь дээр. Яагаад гэхээр ямар ч уул уурхайн орд төмөр замгүй бол орд биш болчихдог. Өмнө нь нүүрсний үнэ өндөр байхад машинаар зөөгөөд болоод байсан бол одоо үнэ унахаар болохгүй байна. Тэгэхээр урагшаа явсан 280 км, зүүн тийшээ явсан 425 км төмөр замыг барихгүйгээр энэ ордын жинхэнэ үр ашгийг Монголын ард түмэн хүртэхгүй. Тавантолгойн асуудлыг ярья гэвэл хоёр тийшээ явсан төмөр замыг барихгүйгээр энэ уурхайгаас гарсан нүүрс өрсөлдөх чадваргүй хэвээр л байна. Асуудлын гол нь төмөр замдаа байгаа болохоос биш, уурхайд байхгүй.
-Японы Ерөнхий сайд Абэ айлчлаад Сайншандын чиглэлийн төмөр замд оролцохоор боллоо Энэ нь Тавантолгойн тендертэй ямар нэгэн байдлаар холбоотой юу?
-Тавантолгойд төмөр зам барихад зориулж улсын баталгаатайгаар зээл өгье гэсэн юм. 20 жилийн хугацаатай зээл. Тендертэй хамаагүй. Монголын төмөр зам Сайншандынхаа төмөр замын өрийг төлж чадахгүй бол улс төлнө. Тиймээс уурхайтай холбоогүй. Гэхдээ энэ төмөр замыг барьснаар Япон руу нүүрс экспортлох боломж нээгдэнэ гэж Японы тал үзэж байгаа юм билээ. Ер нь Тавантолгойн нүүрсийг ганц Хятадад зараад амжилт олохгүй. Орос болон Япон руу явуулах төмөр зам Сайншандаас эхэлж байгаа юм.
-Сүүлийн долоо хоногт ипотекийн зээлтэй холбоотой Цэцийн шийдвэр шуугиан тарилаа. Цэцийн дүгнэлт эрх зүйн хувьд үнэхээр найман хувийн зээлийг зогсоох шийдвэр үү, эсвэл банкууд далимдуулаад байна уу. Ард түмэн ялгахаа больчихоод байна л даа?
-Цэц ипотекийн зээлийн суурийн суурийг устгаад хаячихсан. Цэцийнхэн шинэ нийгмийн харилцааг ерөөсөө ойлгохгүй байгаа юм. Ипотекийн хуульд барьцаалбар гэдэг шинэ үг зохиосон. Гавьяат хуульч Б.Чимид гуай зохиож өгсөн юм. Манай хууль дэлхийн төвшний хууль. Барьцаалбар бол зээл өгсөн банкиндаа хадгалагдаж байх ёстой. Чи найман хувийн зээл банкнаас аваад барьцаалбараа банкинд үлдээж байж байраа авна. Тэр барьцаалбар 20 жил буюу чамайг зээлээ төлж дуустал банкны өмч байх ёстой. Гэтэл Цэц зээлээ төлж дуусахаас өмнө барьцаалбараа авч өөр газарт давхар барьцаалахыг чамд хүлээн зөвшөөрчихсөн. Өөрөөр хэлбэл, найман хувийн банкны зээлтэй байраа чи бусдад зарах, өөр банкны барьцаанд ч тавьж болох юмшиг ойлгомжгүй орчныг Цэц бий болгочихсон. Тэгэхээр банк эрсдэлд орно. Үндсэн хуульд хүний хувийн өмчийг хамгаалах ёстой. Гэтэл банкны зээлтэй байр бол чиний хувийн өмч бүрэн болоогүй, банкны өмч хэвээрээ байгаа. Тийм учраас банк алдагдалд орохгүйн тулд маргааш нь найман хувийн зээлийг зогсоосон.
-Цэцийн их суудлын шийдвэр эцсийнх байдаг. Одоо яаж засах вэ?
-Одоо УИХ-ын гишүүд юм уу, Засгийн газар шинэ хууль санаачилж барьцаалбарыг дахиад хөдөлгөөнгүй болгох ёстой. Би үүрэг өгчихсөн. Ажлын хэсэг ажиллаж байгаа.
-Цэцийн бас нэг шийдвэр нэлээд шүүмжлэлд өртөж байна. УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнийг огцруулах санал гаргах эрхгүй гэсэн?
-Энэ бол дахиад л Үндсэн хууль зөрчсөн асуудал. УИХ Засгийн газрын гишүүнд хариуцлага тооцож болдог 25.1.3 гэдэг заалт бий. Тэр заалтыг болохгүй гэж хэлж байгаатай ижил. Санал гаргах бол гуравдугаар зэргийн асуудал. УИХ дуртай сайдтайгаа хариуцлага тооцож болно. Тийм учраас дахиад хууль санаачилж түүнийг засч болно. УИХ-ын 19 гишүүн гарын үсэг цуглуулаад Ерөнхий сайдыг огцруулж болж байна. Тэгвэл адилхан 19 гишүүн санал гаргаад сайдыг огцруулж болно шүү дээ. Тэгж санаачилна гээд О.Баасанхүү гишүүн гүйгээд л байгаа. Би “аваад ир, харъя” гэсэн. Үндсэн хуулийн Цэц бас нэг балай юм хийсэн нь хашааны газрыг өмч биш гэж үзсэн. Газраа зарж, барьцаалж, гэрээ байгуулж болохгүй гэдэг шийдвэр гарсан. Энэ нь дунд суудлын дүгнэлт л дээ. УИХ бол хашааны газрыг өмч гэж үзэж байгаа. Хувийн өмчөө Монгол Улсын иргэн зарж болно гэсэн Үндсэн хуулийн заалт бий.
-Бондын өрийг 2017 оноос төлж эхэлнэ. Гэтэл нэмж дахин бонд авч байж төлж эхлэх сураг байна. Тийм бодлого байгаа юу?
-Аймгуудыг холбосон замын үр дүн таван жилдээ гарахгүй. Тэгвэл энэ зээлээ шинэ бонд гаргаад хаачихаж болж байгаа юм. Замын өртөг 15 жилээр л төлөгдөж байгаа. Тэгэхээр энд ямар нэгэн ялгаа байхгүй. Зам далд утгаараа мөнгө хийнэ. Тэр замаар машин, үйлчилгээ яваад, татвар төлөөд шууд бусаар хийгдэнэ. Замаар бизнес явдаг учраас татвараа төлөөд замынхаа мөнгийг бид төлж л байгаа. 20 жилийн өмнө авсан замын мөнгийг одоо ч төлж л байгаа.
-Бага хүүтэй бонд босгоод Чингис бондын өрийг төлж ачааллаа бууруулж болно л доо. Гэтэл бид Чингис бондоос бага хүүтэй бонд босгож чадах уу?
-Өчигдөр боломжгүй байсан бол өнөөдөр боломжтой болсон.
-Оюутолгойн далд уурхайн хөрөнгө оруулалтын гэрээ зурагдсан учраас уу?
-Оюутолгойн далд уурхай санхүүжилт нэг л үзүүлэлт. Би Монгол Улсын санхүүгийн чадавхийг Ч.Хүрэлбаатар гишүүн шиг үргэлж дампуурсан байдалтайгаар харахгүй байгаа. Манай улсын ирээдүй маш сайхан байгаа. Бид нэг алдаа хийсэн. Уул уурхайд хэт их найдаж, нийт экспортын 90 хувийг уул уурхайн бүтээгдэхүүн болгосон. Энэ 90 хувийг бид аажмаар бууруулж байна. Уул уурхай 50, бусад бүтээгдэхүүн 50 хувьтай байхад Монгол Улсын төр ямар ч савлагаанд тэснэ. Ийм ажлаа хийгээгүй л болохоос Монгол Улс баялагтай, баялаг нь үнэ хүрдэг улс. Түүнийг нь худалдаж авдаг зах зээл нь бидний хажууд байна.
-Тэгэхээр 2017 онд бондоо төлж эхлэхээс өмнө Засгийн газар бага хүүтэй бонд босгоно гэсэн үг үү?
-Тийм зорилгоор ажиллаж байгаа. УИХ-аас өгсөн үүргийн дагуу Засгийн газар ажиллаж байгаа. Ер нь олон улсын санхүүгийн талаар олон нийтэд таниулах ажил нэлээн их хиймээр юм билээ. АНУ бол гишүүн Ц.Нямдорж, Ч.Хүрэлбаатарынхаар өрийн тулам байгаа. ДНБ-нийхээ 120 хувьтай тэнцэх өр тавьчихсан. Япон 200 хувь ч билүү. Өдөр бүхэн тэдний бонд дэлхийн зах зээл дээр зарагдаж байна. Яагаад ДНБ-ээсээ хоёр дахин илүү зээл авчихсан Япон улсын Засгийн газрын бондыг худалдаж аваад байгаа юм. Яагаад гэвэл Япон улсыг төлж чадна гэдэг итгэл л байгаа юм. Япон улсад газрын баялаг байхгүй. Гэхдээ татварынхаа орлогоор энэ өрийг төлж чадна. Их өр тавих нь сайн гэж хэлж байгаа юм биш. Монголын хөгжлийн өнөөгийн шатанд өр тавихаас өөр аргагүй. Өр тавихгүйгээр амьдарч болно л доо. 1921-2012 он хүртэл 91 жил гэхэд бид зургаахан аймгийн төвөө нийслэлтэйгээ засмалаар холбосон байна. Азтай зургаан аймаг л холбогдсон. 1.5 тэрбумын бонд авснаар гурван жилийн дотор нэмээд долоон аймгийг холболоо. Урд, хойд хилээ холбосон зам тавьчихлаа. Ховд, Увс, Баян-Өлгийн замыг хэлж байна. Хоёр хөршөө хоёр газраар транзитаар холболоо. Тэгэхээр зээл авахгүйгээр өмнөх шигээ 91 жилд зургаан аймгаа холбоод явж болно. Харин Ардчилсан нам үгүй, үүнээс өөр замаар явна аа л гэж байгаа. Дэд бүтцээ хөгжүүлж байж эдийн засгаа тэлнэ, улсаа хөгжүүлнэ гэж үзэж байгаа. Өр тавиад ч хамаагүй орчныг нь бий болгож бүх бизнес эрхлэгчдээ дэмжинэ гэж байгаа юм.
-Та ингэж хэлэх хэрнээ төмөр замыг сая төгрөгийн цалинтай 10 мянган цэргээр бариулна гэх юм. Энэ нь төр өөрөө хувийн хэвшлийнхээ бизнесийг булааж байгаа хэлбэр биш үү?
-Нэгдүгээрт, төр цэргүүдээр төмөр зам бариулна гээгүй. Цэрэгт байх хугацаанд нь мэргэжилтэй боловсон хүчин болгоно л гэсэн. Манай замын компаниудын хамгийн том бэрхшээл нь ажиллах хүч. Тэдэнд алга. Дээр нь цэргийн ангиар зайлшгүй бариулах хэсэг байна. Манай зам барих улирал хязгаартай. Энэ хугацаанд аль болох урт төмөр зам барихын тулд цэргүүдээ дайчилъя гэсэн санаа. Энгийн хүнд сая төгрөгийн цалин амласан ч очихгүй. Цэргүүд бол нэг жил цэрэгт байхдаа юмаа сурч авчихаад, жилийн дараа халагдчихаад ажил нь таалагдвал замын компанидаа буцаж ажилд ор л гэж байгаа юм.
-Цэрэгт байхдаа цалин авахгүй хэрэг үү?
-Авахгүй, цэрэгт цалин өгч болохгүй.
-Тэгвэл таны үг гуйвчихсан байна уу, үгүй юү?
-Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын үед баталсан “Монгол цэрэг” гээд хөтөлбөр байна. Тэр хөтөлбөрийг санхүүжүүлэх мөнгө л баталсан. Тэрийг л МАН-ынхан 10 мянган цэргээр хүрздүүлж төмөр зам барина гэж “орчуулаад” яваа юм. Тогтоолыг нь олоод үзэх хэрэгтэй.
-Ганц МАН-ынхан биш л дээ, танай намаас Э.Бат-Үүл дарга хүртэл хэлсэн. З.Энхболд, Х.Баттулга хоёр Гитлерийн сүнс болчихож гээд л?
-Э.Бат-Үүл чинь юм уншдаггүй байхгүй юу. Би Бат-Үүл рүү утасдаад, тогтоолоо олж унш битгий таамгаар яриад бай гэж хэлсэн.
-Үе, үеийн эрх баригчид сонгуульд намаа ялуулахын тулд Засгийн газрыг ашигладаг. Та нар ч тэгэх үү?
-Ер нь л Засгийн газраа ашиглана шүү дээ.
-Тэгэхээр та гүйцэтгэх эрх мэдэлд оролцох хэрэг үү?
-Ч.Сайханбилэг өөрийг нь Ерөнхий сайд болгосон намынхаа шийдвэр, намын дарга-миний үгээр явна, өөр сонголт байхгүй. Тийм ч учраас Ардчилсан намын Засгийн газар гэдэг нэртэй байгаа. МАН-ын юм уу, МАХН-ын Засгийн газар гэхгүй.
-Тэгвэл нөгөө талаасаа Монгол Улсын Ерөнхий сайд хүн Ардчилсан намын даргын үгэнд ороод яваад байж болох уу?
-Орохоос өөр аргагүй. Бид, Ардчилсан намаас наад хүнийг чинь Ерөнхий сайд болгосон.
-Үгэнд ороогүйгээс үүдэж өмнө нь та хоёрын дунд бяцхан зөрчил үүсч байсан, тийм үү?
-Тавантолгой дээр тийм юм болсон. Тэгээд алдаагаа ойлгосон.
-Одоо бол зөрчил байхгүй юу?
-Тавантолгойгоо больсон учраас одоо ямар зөрчил байх вэ.
-Тавантолгойн тэр төслийн үеэс Х.Баттулга гишүүн та хоёр их онь холбож улстөр хийдэг болсон. Та хоёрыг яг ямар эрх ашиг, хэзээнээс ингэж холбочихов оо?
-Ардчилсан нам гэдэг нэг л эрх ашиг байгаа. Хэзээнээс гэдэгт эртнээс гэж хариулъя. Бид чинь 1990 оны ганзагын наймаанаас л цуг яваа хоёр. Ямар ч Их хурлын гишүүн, сайд болоогүй байхдаа л бие биеэ мэддэг болсон хоёр.
-Сая арванхоёрдугаар сарын 6-нд Ардчилсан намын нэгдлийн ой болсон. Тэр үеэр Р.Амаржаргал гишүүн “Өнөөдөр Ардчилсан нам дээрээ шуудайнд хийсэн үхрийн эвэр мэт байна, АН хэдхэн хүний ХХК боллоо” гэсэн байсан. Үнэхээр тийм зүйл байгаа юм уу?
-Р.Амаржаргал бухимдаад яваа юм. Ардчилсан нам дотор намын нэр гутааж байгаа баахан хүмүүс байгаа. Тэднээсээ салъя гээд байгаа. Тэрийг нь намын олон түмэн дэмжвэл үл бүтэх улсуудаас Ардчилсан нам салж болно. Хоёрдугаарт, арванхоёрдугаар сарын 6-нд гарсан гол шийдвэрийг та нар ойлгоогүй явж байна. Бодлогын зөвлөл, бодлогын бүлгэм гэж байгуулсан. Манай намын дүрэмд байдгийг хэрэгжүүлээгүй юм билээ. Манай нам олон намаас бүрдсэн. Хүн болгон хуучин намаа дагаад фракцалдаг байсан. Энэ нь гадна талдаа муухай харагдаад байсан юм. Тэгэхээр бодлогын бүлгэм гэж бий болгоод салбараар нь хуваасан. ҮЗХ-ны 228 гишүүнээ 12 бодлогын бүлгэмд хуваагаад дууслаа. Тэгэхээр одоо хуучнаар бол мэргэжил, мэргэжлээрээ фракцалж байна гэсэн үг. Та нар боловсролын, та нар эрүүл мэндийн, та нар батлан хамгаалахын бодлого гарга гээд хуваачихаж байгаа юм. Тэдэн дундаас нь дараагийн Боловсролын сайд, Эрүүл мэндийн сайдыг тодруулдаг болно гэсэн үг. Энэ нь парламентыг мэргэшүүлэхэд улстөрийн нам тусалж байгаа хэрэг юм.
-Ерөнхийдөө фракцын тогтолцоог боловсронгуй болгоод салбаруудаар нь хуваагаад өгчихөж байгаа юм шиг л харагдсан?
-Боловсронгуй биш босоо байсан тогтолцоог нураагаад хэвтээ болгоод тавьчихаж байгаа юм.
-Танайхан, жишээ нь “МоАХ-ынхон Зам тээврийн яамыг авна, “Нэг ардчилал”-ынхан Боловсролын яамыг авна гээд салбараар нь фракцалж хуваадаг л байсан.
-Минийхээр, биднийхээр арай өөр ойлголт. Ерөнхийдөө Р.Амаржаргалын захидлын хариу нь бодлогын зөвлөл байгаа юм. Бидэнд дотроо цэгцлэх ажил зөндөө байна. Тэрний эхлэл нь бодлогын зөвлөл. Өрсөлдөөнийг зөв талбар руу орууллаа гэж би ойлгож байгаа.
-Та Ардчилсан намын дарга. Нөгөө талаар та УИХ-ын дарга. Та УИХ-ын дарга уу, зүгээр хурал даргалагч, хурал зохион байгуулагч уу Сүүлийн үед ийм асуудал гараад байгаа?
-Ардын намынхан муудахаараа л тэгдэг юм. Их хурлын даргын эрх, үүрэг бүгд Үндсэн хуульд бичээстэй байгаа. Хурал даргалагч гэдэг их өргөн утгатай. Жишээлбэл, хурлаар ямар асуудал хэлэлцэхийг оруулдаг эрхтэй. Тэр нь өөрөө улс төрийн асуудал. Ямар хуулийг барих уу, ямар хуулийг гаргах уу, ямар хуулийг хэлэлцэхгүй гэж унагаах уу гэдэг нь байдаг л улстөр. Тэгэхээр УИХ-ын даргад жирийн хурал даргалагчаас хамаагүй илүү эрх Үндсэн хуулиар олгогдсон байгаа юм. Тэрэнтэй МАН-ынхан маргалдаад юу ч олж долоохгүй. Түрүүчийн УИХ-д Д.Дэмбэрэл даргын үед ч тийм л байсан. Ч.Сайханбилэг манай бүлгийн дарга байсан. Бид баасан гариг бүрт захиас өгч оруулдаг байхгүй юу. Сая батлагддаг Тамхины хуулийг оруул гэж дөрвөн жил зүтгүүлээд бараагүй. Д.Дэмбэрэл дарга оруулдаггүй байхгүй юу. Тэгсэн сүүлд сонсох нь ээ, явж явж тамхины үйлдвэрийн эзэн Ц.Дашдорж гишүүний лобби байсан юм билээ.
-Та өөрөө хувийн ямар бизнестэй вэ?
-АТГ-ын вэбсайт дээрээс үзчих. Албан ёсны эх сурвалж. Надад нэг түрээсэлдэг оффисын байшин л байгаа.
-Та телевизийн нэг ярилцлаганд орохдоо “төрд хамаатан, ах дүү нараас нэг л хүн ажиллах ёстой, гэр бүлээсээ бол би л ажилладаг” гэж ярьсан. Таны гэр бүлийн хүн чинь төрд ажилладаг биз дээ?
-Манай эхнэр Хууль зүйн яамны газрын дарга л даа. Тендер зарлаад нэг их мөнгө төгрөгтэй холбогдоод байдаг албан тушаал биш. . Намайг төрд орохоос өмнө төрийн хүн болчихсон юм. Одоо ч ажиллаж байгаа. Би дөрвөн дүүтэй. Дөрвөн дүүгийн нөхөр, миний хүүхдүүд гээд гэр бүлийн хүмүүсээ би төрд оруулдаггүй юм. Нэг гэр бүлээс нэг хүн төрд хангалттай. Би л хандив өгөөд явъя гэдэг. Уг нь би хувийн хэвшилд ажиллах юм бол одоогийн хоёр сая төгрөгөөсөө хамаагүй илүү орлого олно.
-Ерөнхийдөө энэ нь таны л зарчим юм уу, Монголын төрд ч ийм байх ёстой гэсэн байр суурь юмуу.
-Ер нь л ийм байр суурь баримталмаар байгаа юм. Тэгэхгүй тэгээд л ах дүү нараараа тендерт ороод л, ялаад л явж байдаг чинь буруу жишиг, булхай. Ийм энгийн зүйлээс болоод ард түмэн төрд итгэхгүй байгаа юм. Сангийн яам мөнгийг нь гаргаж өгч, тендерийг нь төрийнхөн авдаг гэдэг. Энэ хардлага зарим хүний хувьд үнэн. ТУЗ-ийн гишүүд гээд авлигын сүлжээ шиг юм байна. Энэ бүгдээс одоо өөрсдөө сайн дураараа болих хэрэгтэй. Ядаж л Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуульд хамрагдах хэрэгтэй. Хөрөнгө орлогоо мэдүүлдэг 48 мянган хүн, түүний ар гэрийнхэнд хамрагдах бололцоо өгсөн. Гэтэл эдгээр хүн хамрагдаагүй байхад л улсын нэг жилийн төсөвтэй тэнцэх хөрөнгө орлого ил болоод байна. Оны эцэст долоон их наядад хүрэх төлөвтэй байна гэж татварынхан хэлж байна лээ.
-Тэгвэл Эдийн засгийн ил тод байдлын хуульд Хөрөнгө орлогоо мэдүүлдэг төрийн албан хаагчдын ар гэрийнхэн, хамаатан садан нь хамрагдчихвал ямар нөлөө гарах вэ?
-Энэ хэсгийн хүмүүс хамрагдчихвал дахиад долоон их наяд орчим төгрөгийн хөрөнгө орлого ил болно гэж бодож байна. УИХ хууль батлахдаа төрийн албан хаагчдыг хамруулахгүй байхаар баталсан. Энэ хуульд хамрагдахын тулд төрийн ажлаа өгч, нуусан хөрөнгө орлого ил болгож ямар нэгэн шийтгэл, торгуульгүй явах эрх нь нээлттэй байгаа. Харин ил гаргахгүй юм бол хэзээ нэгэн цагт баригдаж магадгүй гэсэн айдастайгаа л яв гэсэн үг. Улсын төсвийн хэмжээтэй тэнцүү хэмжээний мөнгө ил болж байна гэдэг бол энэ хууль ямар хэрэгтэй байсныг хэлж байгаа юм.
-Ярилцлагынхаа төгсгөлд асуухад, УИХ-ын даргын хувьд 2016 оныг та ямар байдлаар харж байна вэ, эдийн засгийн хувьд?
-Яг өнөөдөр бол эдийн засаг ёроолдоо хүрсэн байна. Үүнээс цааш байнга өснө. Гадаадын хөрөнгө оруулалт 0-ээс шууд нэг тэрбум доллар болж нэмэгдэж байна. Одоо бид дахиад уул уурхайгаасаа болж савлахгүй байх бодлого л барих хэрэгтэй. Бусад салбараа тэтгэж дэмжих хэрэгтэй. Илүү их экспорт л хийх хэрэгтэй. Бид хэрэглэдэгээсээ илүү юм зарж байж сайхан амьдарна. Эсрэгээрээ, экспортлосноосоо илүүг импортолж аваад л байвал амьдрал сайжрахгүй. Өрхийн амьдрал дээр ч адилхан.
Нөгөө талаар 2016 онд сонгууль болно. Ардын нам ялна гээд яваад байгаа юм. Гэтэл Ардын намын рейтинг энэ дөрвөн жилд хэзээ ч Ардчилсан намын дээр гарч чадсангүй.
-Гарчихсан юм биш үү, судалгаа байгаа гэсэн?
-Үгүй, наадахь чинь өөрсдийнх нь буруу тооцоололтой судалгаа. МАН-ынхан биднийг шүүмжлэх гэхээрээ ерөөсөө явж өгөхгүй, амжилт олохгүй байгаа. Яагаад гэвэл өнгөрсөн 25 жилийн ихэнхэд эд нар засгийн эрх барьсан. МАН-ынхан “тооцоо судалгаагүй тараасан мөнгө эдийн засагт их гай болж байна” гэдэг. Гэтэл тэдний өмнө нь тараасан 21 мянга, 500 мянга, 1.5 сая төгрөг чинь аль нь ч эргэж төлөгдөхгүй. Энийг аваад үзэхээр ялгаагүй гурван их наяд төгрөг.
-МАН-ынх гэж, та нар хамтарсан засагт байсан, хамтын шийдвэр, сонгуулийн амлалт биз дээ?
-Хамтын шийдвэр мөн л дөө. Гэхдээ тэднийх засаглаж байсан учраас МАН-ын Засгийн газар л гэж явна. Тэр үед гурван их наядыг зүгээр тараасан, бид гурван их наядаар автозамаар долоон аймгаа холбохоос эхлээд бүтээн байгуулалт хийчихлээ. Хөнгөлөлттэй зээлээр санхүүжүүлээд 1000 гаруй үйлдвэр босгочихлоо. Зарим нь ашиглалтад орж байна, зарим нь мэдээж тодорхой хугацаа шаардана. Өмнө нь дотооддоо барилгын материалынхаа 30 хувийг үйлдвэрлэдэг байсан, одоо 60 хувь боллоо. Энэ мэтээр тооцоход АН-ын “тараасан” гээд байгаа мөнгө бол бодитой бүтээн байгуулалт болсон. Үр ашгаа өгөхийн тухайд маргаан гарч болно. Жишээ нь, аймгуудыг холбосон зам таван жилдээ зардлаа нөхөж, үр ашиг өгөхгүй. Тэрэнтэй би санал нийлнэ. Угаасаа ч Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын нэг алдаа нь аймаг, орон нутгийн замуудын зардлын гуравны нэгийг бондоос, үлдсэнийг нь хөрөнгө оруулагчдаас гаргуулах байсныг тэгж чадаагүй. Зарим аймагт зуун хувь бондоос гаргуулчихсан. Хэрвээ гуравны нэгийг л бондоос гаргах зарчмаар явсан бол бид долоо биш, 21 аймгаа хоттой автозамаар холбочих байсан. Тэр боломжийг ашиглаж чадаагүй.
-Одоо 2016 онд үлдсэн аймгуудаа холбож чадах уу?
-Амжихгүй. Яагаад гэвэл мөнгө дутаж байгаа. Хөгжлийн банк дахиад замын мөнгө зээлэх хэрэгтэй. Хэрвээ автозам хэрэгтэй л юм бол хэзээ нэгэн цагт холбож л таарна. Ямарч гэсэн аймгийн төв, суурин газруудаа автозамаар холбоод дуусах нь Монгол Улсын хувьд стратегийн ач холбогдолтой.
Гомбожав ОТГОНБАЯР
http://itoim.mn/
