Өглөө.мн Шинэ өглөө, Шинэ мэдээлэл
Оном сангийн ТУЗ–ийн дарга, Доктор Д.Наранбаатартай элэгний өвчлөл, эрүүл мэндийн салбар зэрэг цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.
2020 он гэхэд бид С вирүсыг устгасан дэлхийн анхны улс болно
– Сүүлийн гурван жил элэгний өвчлөлийг бууруулахад анхаарал хандуулан ажилласан шүү дээ. Яагаад энэ асуудалд анхаарал хандуулах болов?
– Миний суурь мэргэжил эмч биш ч гэсэн биофизикийн чиглэлээр докторын зэрэг АНУ-д хамгаалсан. АНУ-ын Үндэсний эрүүл мэндийн хүрээлэнгийн Хоол боловсруулах, чихрийн шижин, бөөрний үндэсний институтэд эрдэмтэн, судлаачаар дөрвөн жил ажилласан. Дандаа эмч, эрдэмтэн, судлаач мэргэжлийн хүмүүстэй ажиллаж байсан. 2008 оноос Монгол Улсын боловсрол, эрүүл мэндийн чиглэлд дорвитой хувь нэмэр оруулах зорилготой Оном сангаа байгуулан ажиллаж эхэлсэн. 2010-2012 онд Монголын Мянганы сорилтын сангийн Эрүүл мэндийн тѳслийн Сургалтын хөтөлбөрийн захирлаар амжилттай ажилласан. Тухайн үед миний удирдлага дор Эрүүл мэндийн дэд сайд, ХӨСҮТ-ийн захирал, ЭМЯ-ны газрын даргаар ажиллаж байсан маш гайхалтай, чадварлаг хүмүүс ажиллаж байсан. Эрүүл мэндийн салбарт орон даяар ажиллаж байсан 17 000 орчим хүнийг сургалтад хамруулсан. Энэ бол миний эрүүл мэндийн салбарын туршлага. 2008 оноос хорт хавдар, халдварт бус ѳвчин, тархины цус харвалт, артерийн гипертензи, чихрийн шижин, сүрьеэ, вирүст хепатит зэрэг Монгол Улсын эрүүл мэндийн салбарт хурцаар тулгамдаад байгаа олон ѳвчлѳлѳѳр нарийвчилсан судалгаа хийж байсан болохоор би асуудлыг мэднэ. Энэ судалгааны ажлуудын үр дүнд манай эрүүл мэндийн салбарын юу нь болж байгаа, юу нь болохгүй байгааг нилээн сайн гадарлана.
Одоо би таны асуусан үндсэн асуултанд товч хариулая. Элэгний өвчлөлд анхаарах болсон нь гэр бүлийн түүхээс үүдэлтэй. Хоёр нагац ах маань, буурал аав маань элэгний хорт хавдраар нас барсан. Ѳѳрѳѳр хэлбэл, хепатитын вирүсийн үүдэлтэй элэгний хатуурал, элэгний хорт хавдарт хайрт хүмүүсээ цагаас нь ѳмнѳ алдаж олон мянган Монгол хүний туулж ѳнгѳрүүлсэн амьдралын түүх, уй гашуу, хагацал, эмгэнэл бүгдийг бид бие сэтгэлээрээ бас л туулсан. Аав ээж хоёр маань хоёуулаа элэгний С вирүстэй байсан. Аавыгаа 2012 онд АНУ-д аваачиж эмчлүүлж, эдгээсэн. Тэгээд л энэ эмчилгээг иргэдэд хүргэх зорилт тавьж ажилласан.
– Ѳнгөрсөн хоёр жилийн ажлын үр дүнгийн талаар?
– Ажлын үр дүн маань ганцхан миний ажлын үр дүн огт биш. Миний хамтран зүтгэгч, миний төрсөн дүү Доктор Д.Наранжаргал. Кембрижийн их сургуулийн Элэгний мэс заслын тэнхимд дадлага хийж байсан, Бээжингийн их сургуулийн анагаах ухааны ангийг төгссөн. Англид шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан ийм хүн байгаа. ЭЛЭГ БҮТЭН МОНГОЛ 2020 зорилттой Эрүүл элэг хөтөлбөрийн маань ард манай мэрэгшсэн маш сайн баг байна. Хөтөлбөр маань урьдчилан сэргийлэлт, эрт илрүүлэлт, эмчилгээний дэд хөтөлбөртэй бөгөөд ард нь цогц судалгаа шинжилгээ явж байгаа.
Урьдчилан сэргийлэлтийн дэд хөтөлбөрийн хүрээнд манай ард түмэн элэгний өвчлөлийн талаар зохих хэмжээгээр мэдээлэлтэй болсон. Одоо хөдөө орон нутаг болон хүн бүрт илүү баялаг, үнэн зѳв мэдээлэлтэй болгох дээр тѳвѳлрѳн ажиллаж байна. Энэ дэд хѳтѳлбѳр хамгийн чухал, амин сүнс ажил нь. Цаашид хийх зүйлс тун их байна.
Эрт илрүүлэлтийн дэд хѳтѳлбѳрийн хүрээнд улсын хийж чадаагүйг бид хийсэн. Өнгөрсөн жил 13 000 хүнд шинжилгээ хийсэн. Үр дүнг нь Олон улсын элэг судлалын эмч нарын нийгэмлэгт илтгэл тавьсан. Энэ жил бид Увс аймагт л гэхэд Увс аймгийн Эрүүл мэндийн газартай хамтраад 16 000 хүнийг шинжилгээнд хамруулаад байна. Баянхонгор аймгийн бүх сумын болон ѳрхийн эмнэлэгүүдээр дамжуулан эрт илрүүлэлтийн шинжилгээ хийгээд эхэлчихсэн. Нийслэлийн эрүүл мэндийн газартай хамтраад Баянзүрх дүүрэгт эрт илрүүлэлтийн шинжилгээ хийгээд явж байна. Эрт илрүүлэлтийн дэд хѳтѳлбѳрийн хүрээнд Монгол хүн бүрийг элэгний В болон С вирүсийн халдварыг илрүүлэх шинжилгээнд хамруулах зорилт тавьсан. Энэ бүрэн боломжтойг бид ажлаараа харуулсан. Албан байгууллагуудтай хамтран эрт илрүүлэлтийн баг ажиллуулж, ажлын байран дээр мѳн шинжилгээ, сургалт зохион байгуулж байгаа. Ѳнгѳрсѳн долоо хоногт л гэхэд 1000 гаруй хүнд халдвар илрүүлэх шинжилгээ хийж, элэгний өвчлөлийн талаарх дэлгэрэнгүй мэдээлэл, зөвлөгөө бүхий ном өгсѳн байна.
Эмчилгээний дэд хөтөлбөрийн хүрээнд бид Монгол Улсад элэгний вирүсийн эсрэг эмийн үнийг бууруулах ажлыг гардан зохион байгуулсан. Үүний үр дүнд хямд үнэтэй эмүүд орж ирэн олон мянган Монгол хүмүүс эмчилгээнд хамрагдаад явж байна. Элэгний С вирүсийн халдвартай 4000 гаруй хүн эмчилгээнд ороод, эдгээд маш сайхан болж байгаа. Тухайн хүмүүс дахиж халдвар авахгүй л бол өвчин нь сэдрэхгүй. Ээж маань эмчилгээ хийлгээд одоо гурав дахь сардаа орж байна. Вирүс нь устаад эрүүлжээд ирсэн. Эмчилгээний дэд хөтөлбөр цаашид үргэлжилж бид элэгний С вирүсийн архаг халдвартай 150 000 гаруй хүнийг бүрэн эдгээхийн төлөө ажиллана. Ингэснээр Монгол улсад элэгний С вирүсийг устгана. 2020 он гэхэд Монгол Улс элэгний С вирүсийг устгасан дэлхийн анхны улс болно.
Манай баг ЭЛЭГ БҮТЭН МОНГОЛ 2020 зорилттой Эрүүл элэг хөтөлбөрийг маш олон саад бэрхшээл туулж байж өдий зэрэгтэй авч явж ирлээ. Манай багт гайхалтай мэргэшсэн, зүрх сэтгэлээрээ ажилладаг 30 гаруй эрдэмтэн, судлаач, мэргэжлийн эмч нар байгаа. Энэ ажлыг төр дангаараа биш, хувийн хэвшил дангаараа биш, нийгмийн тѳлѳѳлѳлийн байгууллагууд дангаараа биш, бүгд хамтраад нэг Монгол хамтраад хийх хэрэгтэй гэдэгт бид бат итгэдэг. Ийм ч учраас “Эрүүл элэг” хөтөлбөрийг “Элэг бүтэн Монгол” гэж нэрээр хоёр намын мөрийн хөтөлбөрт албан ёсоор оруулах дээр бид идэвхийлэн ажилласан. Ингэж оруулахын тулд бид дангаараа ажиллаагүй, ард иргэдтэйгээ хамтран зүтгэсэн. Элэгний ѳвчтэй, энэ чиглэлд санаа зовдог 1800 гаруй хүнийг хамарсан “Элэг бүтэн Монгол” зөвлөлдөх уулзалт, хэлэлцүүлгийг Улаанбаатар хот болон Увс, Баянхонгор, Говь-Алтай аймгуудад 5 удаа зохион байгуулсан. Хэлэлцүүлгийн үеэр
– Элэгний вирүсийн эсрэг эмийг ЭМД-аар 80 хувиар хөнгөлүүлэх
– 30 тэрбум төгрөгийг ЭМД-ын сангийн 2016 оны зардлын төсөвт суулгах
– Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт оруулж, орон даяар цогц байдлаар хэрэгжүүлэх гэсэн гурван үндсэн зүйл дээр 100% санал нэгдсэн, тэгээд эдгээр шаардлагаа зохих түвшин түвшинд нь тавихаар болсон. Үүний дагуу МАН-ын мөрийн хөтөлбөрт оруулахаар генесек Ж.Мөнхбатад 20 гаруй өвчтөний төлөөлөлтэй хамт очиж албан ёсоор гардуулж өгсөн. Үүний дагуу С.Бямбацогтоор ахлуулсан ажлын хэсэг асуудлыг авч үзээд бидний санаачилсан томьёоллоор МАН-ын мөрийн хөтөлбөрт оруулсан. Энэ дашрамд УИХ-ын эрхэм гишүүн Г.Занданшатар алхам бүрт бидэнтэй хамт байсан гэдгийг мѳн зайлшгүй тэмдэглэх хэрэгтэй. Мѳн Ж.Энхбаяр, Ч.Хүрэлбаатар, Б.Энх-Амгалан, Л.Энх-Амгалан, Я.Содбаатар, А.Ундраа, Ш.Раднаасэд зэрэг олон УИХ-ын гишүүд дэмжсэн. Энэ бол МАН ард иргэдийнхээ үгийг сонсон, хүлээж авдгийг харуулсан тод томруун жишээ болсон. Арчилсан намын мөрийн хөтөлбөртөө лоозон байдлаар оруулсан, гэхдээ ямар ч байсан оруулсан. Ѳнгѳрсѳн сонгуульд МАН үнэмлэхүй ялалт байгуулсан болохоор, ЭЛЭГ БҮТЭН МОНГОЛ ХѲТѲЛБѲР маань МАН-ын мѳрийн хѳтѳлбѳрт орсныхоо дагуу Засгийн газрын мѳрийн хѳтѳлбѳрт тусгагдаж орон даяар цогц байдлаар хэрэгжээд явна гэдэгт итгэж байгаа.
-Өнөөдөр Монгол улсад элэгний А B C Д E вирүстэй хичнээн хүн байна вэ? Эдгээрийг Монгол Улсад эмчилж чадаж байна уу?
– А, Е бол цочмогоор өвддөг, архагшигдаггүй өвчин. Хүний өтгөн болон бохирдсон хоол хүнс, ахуйн замаар халддаг. А вирүсийн эсрэг вакцин байдаг. А вирүсээр цочмогоор өвдлөө гэхэд эмчилгээ зөв хийвэл эдгэрч, архагшдаггүй. Ахуйн ариун цэврээ сайн сахихийн зэрэгцээ түүхий юм идэхгүй байвал А, Е вирүсээр өвдөхгүй. Европчууд шүүрхий мах иддэг болохоор Е вирүсээр их өвддөг.
Элэгний В, Д вирүсийг нэг гэж ойлгож болно. Яагаад гэвэл В вирүстэй хүнд л Д вирүс халддаг. Бид нилээд шаргуу хѳѳцѳлдсѳний үр дүнд элэгний В вирүсийн эсрэг эмчилгээг хямдруулж эмчилгээнд нэвтрүүлсэн. Жил гарангийн ѳмнѳ л Эрүүл мэндийн дэд сайд асан Ж.Амарсанаагийн эмнэлэгт 220 000 төгрөгөөр зарагдаж байсан ТЕНОФОВИР эмний тухай би ярьж байна . Ерѳнхий нэршлийн ТЕНОФОВИР эмний дэлхийн зах зээлийн үнэ нь дунджаар зургаан ам.доллар. Ард түмэндээ учиргүй хайртай ардын баатар шиг хүмүүс бодит байдал дээр ийм л юм хийж байсан. Элэгний В вирүсийн эсрэг эмийг хямдруулсантай зэрэгцүүлээд бид Эрүүл мэндийн даатгалын сангаас элэгний вирүсийн эсрэг эмүүдийг хѳнгѳлүүлэх талаар хѳѳцѳлдѳж эхэлсэн. Бүтэн жил хагас хөөцөлдсөний эцэст 2016 оны 4 сард ТЕНОФОВИР эмийг л гэхэд 34800 тѳгрѳгѳѳр хөнгөлөх шийдвэр гарсан, хѳнгѳлѳгдѳѳд явж байгаа. Ѳнгѳрсѳн 6 сарын 11-нд ЭЛЭГ БҮТЭН АЛТАЙ нээлттэй хэлэлцүүлэгийг Говь-Алтай аймагт зохион байгуулаад явж байхад иргэд ТЕНОФОВИР эмийг орон нутагтаа 6000 төгрөгөөр авч байгаагаа ярьж байсан. Үнийн хувьд асуудал боломжийн байдлаар шийдэгдсэн харин одоо ЭМД-ын сангийн тѳсѳвт нэмэлт тѳсѳв суулгаж хүртээмжийг илүү нэмэгдүүлэх хэрэгтэй байна.
Элэгний Д вирүсийн хувьд асуудал нилээд тѳвѳгтэй. 740 сая хүн амтай Европын Холбооны Улсад 120 гаруй мянган хүн элэгний Д вирүсийн халдвартай байна. Гэтэл гуравхан сая хүн амтай Монгол Улсад маань 120 гаруй мянган хүн Д вирүсийн архаг халдвартай байна. Зѳвхѳн энэ тоо баримтаас элэгний Д вирүс манайд гамшиг болчихсон байгааг харж болно.Элэгний Д вирүс бол хүнд тусдаг хепатитын вирүсүүдийн хамгийн хүнд хэлбэр нь. Монгол Улс хэдийгээр цаазын ялгүй орон гэж байгаа ч өнөөдөр Монгол улсын 120 000 хүн цаазын ялтай байгаагаас ялгаа алга. Элэгний Д вирүсийн эсрэг эмчилгээ тун муу. Анагаахын шинжлэх ухаанд одоогоор батлагдсан ганц эмчилгээ нь интерферон гэж тариаг дангаар нь хийдэг. Эдгэх найдлага 30 хувьтай. Интерферон хийлгэхээр үс нь унаж, ханиад хүрсэн юм шиг байнга бие нь өвддөг, маш хэцүү. Мѳн манай улсад интерфероны үнэ нь маш ѳндѳр байна, нэг тун нь 220-400 мянган тѳгрѳг, сард дѳрвѳн удаа, хамгийн багадаа 1 жил хийлгэх ёстой. Ингэхээр дунджаар 15 – 22 сая тѳгрѳгийн ѳртѳгтэй эмчилгээ хийлгэнэ гэсэн үг. Элэгний Д вирүсийн халдвартай иргэд маань үүнийг дийлэхгүй. Тиймээс интерфероны үнийг хямдруулах арга замуудыг бид судалж, гарцуудыг олсон. Нэг тунгийн үнийг 80-130 мянган тѳгрѳг болгох яриа хэлэлцээрийг хийсэн, тѳрѳѳс зарим зохицуулалтыг хийгээд хурдан нэвтрүүлэх шаардлагатай байгаа.
Үүнээс гадна элэгний Д вирүсийн эсрэг нэн шинэ эмчилгээг дэлхийд нээсэн Станфордын Их Сургуулийн эрдэмтэдтэй бид хамтарч ажиллаж байгаа. Ѳнгѳрсѳн сард Монгол Улсад Оном сангийн урилгаар ирээд, ѳвчтѳн, нийгмийн тѳлѳѳлѳлтэй уулзаж, нарийн мэргэжлийн эмч мэргэжилтэнүүдэд лекц уншаад явсан. Нэн шинэ энэ эмчилгээг Монгол улсад түргэн оруулж ирээд элэгний Д вирүсийн иргэдээ эмчлэх ажлыг зохион байгуулах эхлэлийг тавиад явж байна. Монгол Улс энэ чиглэлд онцгой анхаарал тавих хэрэгтэй. Дэлхийд манай улс шиг ийм ѳндѳр ѳвчлѳлтэй орон байхгүй, тиймээс үүнийг бид л анхаарал тавьж байж л шийднэ.
– Дээрхи таван элэгний вирүсээр өвчилсөн хүн хүн Монгол хэд байна вэ?
– Монгол Улсад 400 000 орчим хүн элэгний вирүсийн архаг халдвартай байна. Монголын 200 гаруй хүн туссан ДОХ/ХДХВ-ээс сүнсээ гартлаа айдаг мөртлөө түүнээс аюултай элэгний вирүсээр 400 000 орчим хүн өвдчихөөд байхад тоох ч үгүй байна. Монгол хүнд байх л ёстой юм шиг л хандаад л. Элэгний вирүс гэдэг чинь хүний биед байх ёсгүй, 30-50 орчим нанометр хэмжээтэй амьд биет юм шүү дээ. Монгол Улсад элэгний вирүсийн халдварын тархалтыг таслан зогсоох, элэгний хорт хавдар, хатуурлын нас баралтыг эрс бууруулах талаар хийх юм асар их байна. Ѳдѳрт ДОЛООН Монгол хүн элэгний хорт хавдар, хатуурлаар нас барж байхад бид хараад л суугаад байж болохгүй биз дээ. Тиймээс ч ЭЛЭГ БҮТЭН МОНГОЛ ХѲТѲЛБѲР-ийг Монгол орон даяар цогц байдлаар хэрэгжүүлэх ёстой. Оном сан, Монголын элэгний эмч нарын нийгэмлэг, Ѳвчтѳн нийгмийн тѳлѳѳллийн зѳвлѳл хамтран энэ талаар шаардагдах бүх зүйлсийг хийнэ. Ажил хийвэл дуустал, давс хийвэл уустал гэдэг шүү дээ!
Эрүүл мэндийн салбар асуудалтай нилээн хэцүү болчихсон байгаа
– Эрүүл мэндийн салбар “элгээрээ хэвтсэн” гэж хэлж болохоор байна. Эрүүл мэндийн салбарын талаарх таны бодол?
– Эрүүл мэндийн салбар асуудал нилээн хэцүү болчихсон байгаа. Хүн болгон л шүүмжилж байна. Шүүмжлэх амархан, хийх бүтээх хэцүү. Бодит байдал дээр юу болж байгааг сайн бодох хэрэгтэй. Хүн болгон “эмч муу байна, эмч болохгүй байна” гэх зэргээр эмч, эрүүл мэндийн салбарыг муулж байна. Эмч, сувилагч нарын цалин өнөөдөр хэд байгаа билээ. Шүүгчийн цалинг эмчийн цалинтай харьцуулаад үзээрэй. Хэн нь хүний амьдралыг дэнсэлдэг вэ? Хүний амь авардаг эмч 500 000-600 000 төгрөгийн цалин авдаг бол шүүгч 2-3 сая төгрөгийн цалин авч байгаа. 3-р шатлалын эмнэлэгт ажилладаг доктор зэрэгтэй хүн ийж хийж 850 000 төгрөгийн цалин авч байна. Авч байгаа цалин нь бага байхаар ажилдаа сэтгэл ханамжгүй байхаас гадна амьдралд нь цалин нь хүртээмжгүй байдаг. Сэтгэл ханамжгүй байх нь ч аргагүй. Дурын хүн орж ирээд эмч, сувилагч нарыг сэтгэл зүйгээр дарамталдаг бараг л зодох нь энүүхэнд юм болно шүү дээ. Монголын нийгмийн бүх л эмзэг асуудал эрүүл мэндийн салбар дээр тѳвлѳрдѳг. Ѳвчин эмгэг ядуурлын үндсэн шалтгаан болоод байна. Залуу хүн энэ салбарт ороод эмч болно гэхэд нь би хэрэггүй ээ гэдэг.
-Яагаад?
-Асар олон жил сурдаг. Анагаахад хамгийн өндөр төлбөртэйгөөр зургаан жил сурдаг. Дээр нь хоёр гурван жил резидент хийнэ нарийн мэрэгшил эзэмшиж сурна. Ингээд бүтэн 10 жил сурахаар байна. Тэгэхэд инженер, хуульч хүн дөрвөн жил сураад, ажил дээр гараад л амьдралтайгаа залгачихна. Нөгөө эмч сурч, сурч гарч ирээд өрхийн эмнэлэгт ажиллана, 600 000 төгрөгийн цалинтай. Өөр мэргэжилтэй хүн бол цалингаас гадна орлого олох боломжтой байдаг. Эмчид бол тийм орлого байхгүй ш дээ. Дээрээс нь иргэд эмч, сувилагч нарыг нэг зүйлд буруутгадаг. Та нар тангараг өргөсөн юм чинь хийх ёстой гэж дайраад байдаг. Эмчийн тангараг бол цэрэг шиг эх орныхоо төлөө үхнэ гэсэн үг байдаггүй. Эмчийн тангараг гэдэг бол “Эмчийн ёс зүй,төрийн хуулийг чандлан сахиж Эрдэнэт хүний амь нас, эрүүл мэндийн төлөө Эрдэм чадал, энэрэх сэтгэлээ харамгүй зориулахаа” тангаргалая гэдэг. Тэрнээс эх орныхоо төлөө амиа өргөнө гэсэн үг биш шүү дээ. Манай хуучин системд байсан тангараг өөр агуулгатай, бараг цэрэг шиг. Гэтэл дэлхийн улс орнуудад мэргэжилдээ үнэнч байна гэж л тангаргалдаг. Тэгэхээр шинэ засгийн газар эрүүл мэндийн салбарт анхаарч, эмч эмнэлгийн ажилчдийн ажиллах боломжийг хангахын төлөө юм хийх шаардлагатай байна.
