Танин мэдэхүй: Цагаан сарын тухай …

Билгүүн номч, гүүш Бямбын Ренчин бээр 1961 онд бичиж “Современная Монголия” сэтгүүлийн хоёр дахь пугаарт нийтлүүж байсан нийтлэлийг доор сийрүүлэв. Сар шинийн баяр хаяанд буусан үед уншигчдад сонирхолтой байж мэдэхийн учир ийн шийдвэрлэв.

Монголчуудын жилийн дөрвөн улирлыг нэрлэдэг нэр хэл шинжлэлтэн, түүхч нарт нэн сонирхолтой боловч жирийн олон түмэн дотроос энэ нэрсийн утга учрыг тайлан ухаарах талаар сүвэгчилдэг хүн цөөхөн буй за. Жилийн дөрвөн улирлын нэр нь манай өвөг дээдэс малчин болохоос ч өмнө, ан гөрөе хийх, зэрлэг ургамлын үндэс салаа, үр жимс түүх төдийхнөөр голоо зогоож ахуй цагтаа амь зуухын төлөө байгальтай хийж байсан тэмцлийг илтгэн харуулна. Славян хэлнүүдийн “зима” гэдэг үг хүйтэн хүрмэг цагийг зааж, эрт дээр цагийн слав нар хүйтэн уур амьсгалд аж төрж байсныг заадаг бөгөөд Монголын “өвөл” гэдэг үг түүнээс дутуугүй эртний хүмүүст маш хүнд хэцүү байсныг  тодорхойлон харуулна.

Монголын “өвөл” гэдэг үг эртний “эбюд-сбюл-үгюн-үкюн” буюу үхэл гэдэг үгнээс гаралтай бөгөөд эртний “үкюн цаг” гэдэг нь угтаа “үхэл цаг” гэдэг утгыг илэрхийлнэ.

Ан амьтны мөрөөр мөшгөн яваа хүй нэгдлийн үеийн хүний хувьд нэг бууцнаас нөгөөд шилжих үед, эсвэл анчин гөрөөчид андаа гарсны хойно бууцандаа ч өөд болж мэдэх чадал тэнхээ мөхөс хөгшид, хүүхдэд өвөл цаг үнэхээр “үхлийн цаг” байжээ. Тэр ч байтугай ан олзын хойноос улайрсан гөрөөчин ч шуурга шамарганд алдаж осолдох нь олон байж.

Орчин цагийн “хавар” буюу “хавар цаг” гэдэг хэллэг эртний “кобур цаг” гэдэг хэллэгээс үүссэн ховор хомс цагийг илэрхийлдэг нэр.

Энэ нэр чулуун зэвсгийн үеийн гөрөөчин хавар цагийн орчин үеийн хот газрын эрхэм найрагчаас шал өөрөөр төсөөлдөг байсныг гэрчилнэ. “Үхэл цаг” өнгөрч, энэ хүнд бэрх цагийг даарч осгох, ядарч туйлдахын даваан дээр арай чүү давсан хүмүүст ховор хомс цаг ирнэ. Энэ үед үндэс залаа ч үгүй, үр жимс ч үгүй, хүйтэн хүрмэг өвөл турж эцсэн ан амьтан ховор, өвсний сөл хөөгөөд олдох нь бэрх, бас өл хоол муутай анчин сонор соргог, хурдан хөлтэй ан гөрөөсний хойноос хөөцөлдөх нэн бэрх. Гэтэл отог бууцанд “үхэл цагаас” амьд мэнд үлдсэн, өлөн зэлмэн эмгэд хөгшид, эхнэр хүүхдүүд ан олз горьдож, анчин гөрөөчдөө хүлээж суугаа.

“Зун” гэдэг үг зугаа цэнгэл гэсэн утга санааг илэрхийлдэг “зу” хэмээх үндсээс үүсчээ. Хэцүү өвөл, хомс хавар цагийг эсэн мэнд давсан хүмүүс зуны цагт сэхэн тэнхэрч ирдэг.

Славянчуудын “осень”, “ясень” хэмээн нэрлэдэг саруул тэнүүн, нам тайван цагийг монголчууд “намар” гэж нэрлэсний эртний хэлбэр нь “намур-намар цаг” болно. Зун тэнхэрч сэргэсэн хүн, тарга тэвээрэг авсан ан амьтны аль алин нь нам тайван, агаар тэнгэр саруул тунгалаг, үүл манан шиг ялаа шумуул, дэвхрэг, царцааны чимээ тасраад нам тайван, үр жимс дэлгэрээд хүнсэнд хэрэглэх үндэс булцуу боловсроод элбэг дэлбэг энэ сайхан цагийг “намар цаг” гэж оноож нэрлэжээ. Мэхээрч хулгана шилдэг сайн мэхээр, сүд, гичгэнэ тэргүүтнээр агуулах уутан нүхээ дүүргэж эхэлнэ. Энэхүү хулганы цуглуулсан бэлэн нөөцийг хүн авч хэрэглэдэг боловч эрт урьдын заншил монголчуудын арван хоёр жилийн мөчлөгт тусгалаа олсон байх юм. Энэ мөчлөгийн эхний жилийг “хулгана” хэмээн нэрлэдэг.

Арван хоёр жилийн нэр нь дэс дараагаар хулгана, үхэр, бар, туулай, луу, могой, морь, хонь, мич (бич), тахиа, нохой, гахай бөгөөд эртний монгол уламжлалаар арван хоёр жилийн дотор нэг үеийн хүн гэх тул арван хоёр наснаас их бол үе мултарсан ахмад хүн гэж үздэг ажээ. Монгол ардын эртний заншлаар, бага мөчлөг арван хоёр жилээр хүний насыг эрийн цээнд хүрсэн гэж үздэг тул жил орон, арван гурван нас хүрсэн хүнийг алхам бүрд эцэг, эхийн гар харахгүй, бие даах нас гэж үздэг байсан учир арван гурван наснаасэр цэргийн тоонд орж, аян дайнд явдаг, арван хоёр жилийг таван махбод, эсвэл тэдгээрийн зохих таван өнгөөр үржүүлж гаргасан жаран жил буюу их мөчлөгийг насалсан хүн эр цэргийн албанаас чөлөөлөгддөг байсныг мэдэх баримт хуучин бичиг түүхэнд олон гардаг.

Энэхүү жаран жилийн мөчлөг Төв Азид өргөн дэлгэрсэн бөгөөд энэ мөчлөгийг Төвд, Хятад, Солонгост төдийгүй Алс Дорнодын олон орон, Сибирийн түрэг угсаатны ард түмэн, Дундад Азийн улс орнуудад хэрэглэдэг. Төвд, дараа нь монголчууд Энэтхэгийн эртний соёлтой танилцаад, долоон гаригийн нэрийг Адия, сумияа, ангараг, буд, бархасбади, сугар, саньцар хэмээн энэтхэг хэлнээс авсан нэрээр хэрэглэдэг байсан нь манай бичгийн соёлын өвийг харуулж буй хэрэг. Үүнтэй холбогдуулан хэлэхэд жаран жилийн мөчлөгийг Европ он тооллын 1027 оноос хэрэглэж эхэлсэн гэж үздэг бол монголчууд түүнээс ихээхэн цаанаас эхэлсэн гэх үндэслэл бий.

Монголын шинэ жил, цагаан идээний зүйл “цагаа” гэдгээс үүссэн. Цагаан сар буюу хаврын тэргүүн сараас эхэлнэ. Европын олон оронд зарим сарын нэрийг латин хэлний тооны нэрнээс үүсэлтэй сентябрь /есдүгээр сар/, декябрь /арав дугаар сар/ гэх зэргээр нэрлэдэг учрыг бодолцвол тэнд шинэ жил одоогийнх шиг “январь” хэмээх сараас эхлэдэг байгаагүй нь илт байна. Энэ январь сар гэдэг нь Ромын Янус бурхны нэрээр нэрлэсэн одоогийн нэгдүгээр сар шүү дээ. Түүнтэй адил Монголын шинэ жил ч одоогийнх шиг билгийн улирлын хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгнээс эхэлдэг байгаагүй. Эрт дээр цагт монголчууд намрын сүүл сарын шинийн нэгэнд, зунжин соргог сайхан бэлчээр мал таргалсан, цагаан идээний зүйл “цагаа” элбэг дэлбэг, өвөл хэрэглэх цагаан идээ, мах нөөцлөхөөр үүц бэлтгэж эхэлдэг цагт шинэ жилээ тэмдэглэдэг байсан тухай мэдээ ард дунд хадгалагдан үлджээ. Гэвч хожим нь, олон зуун жилийн өмнөөс малчин ардуудын аж ахуйн хэрэгцээ, шаардлагаар шинэ жилийг хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгэнд, мал сүрэгт маш их халгаатай хатуу ширүүн, шуурга шамаргатай өвөл өнгөрч, урин дулаан цаг эхлэх үеэр тэмдэглэдэг болжээ. Гэвч хуучин уламжлалаа хадгалан Цагаан сар – шинэ оны хаврын тэргүүн сарын дараахь сарыг ард түмэн хоёрдугаар сар гэж нэрлэдэг.

Монголын Хубилай хааны ордонд олон жил суусан Венецийн элч Марко Поло Цагаан сарын баярын тухай сонирхолтой тэмдэглэл бичиж үлдээжээ. Марко Поло бичихдээ “Энэ өдөр хээ угалзтай тохош нөмөргөж, алт мөнгө, энэ цагаалганд гоё сайхан сав суулга дүүргэсэн олон авдар ачсан “заанууд” мөн тохош нөмөргөж, бэлэг сэлтийн бүх зүйлийг ачсан тэмээн жин хааны ордонд хүрэлцэж ирнэ. Баяр ёслол үйлдэж, бэлэг сэлт барьсны дараа “Найрын ширээ дэлгэн засч, бүх хүн найрлаж цэнгэнэ. Хоол унд барьж дууссаны дараа илбэчин, бүжигчин ирж, ордныхныг цэнгээн хөгжүүлэх ажээ. Мөн ийм баяр ёслолын үеэр их хаад сургуультай арслан авчрах бөгөөд тэр нь эзнээ таньсан ноход мэт хааны хөлд цагираглан хэвтээд өгнө” гэсэн буй.

Жирийн ард олон Цагаан сарыг ганц гол баяраа гэж үеийн үед үзсээр ирсэн бөгөөд өнгөрсөн онд амьдралын хар ухаан сууж, нас нэгээр нэмэгдсэний баярыг бие биедээ хүргэж, ирэх ондоо аз жаргалтай амар төвшин байх, амьдралын эх сурвалж болсон адуу мал нь аривжин олшрохын ерөөл талбидаг билээ.

-“Бие лагшин тунгалаг уу. Мал сүрэг мэнд оров уу?”

-“Даага далантай, бяруу булчинтай, хөвгүүд хөрслөг, охид өнгөтэй юү?” гэх мэтээр малчид мэндлэн цагаалдаг.

Европ зүгт шинэ жилийг шөнө дунд, хуучин он төгеч, шинэ он эхлэх цагт угтдаг бол монголчууд шинэ он эхлэхийн өмнөх орой айл болгон гэр гэртээ оны эцсийн хоол зоог барьдаг. Үүнийг “битүүлэг” гэх бөгөөд өнгөрөн одож буй оноо “битүүлэн төгсгөж” буй ёс юм. “Битүүлгээр” өрх айлын хүн болгон өнгөрсөн онд олдсон шилдэг сайн идээ хоолноос цадталаа хүртэх ёстой. Бас урьд цагт албан байгууллагууд битүүний өдөр тамга тэмдгээ хэвтүүлэн тавьж “тамга амраах” ёслол хийдэг байжээ.

Шинэ он өглөө эртээс эхэлнэ. Цөмөөр гоё сайхан дээл хувцеэа өмсөөд, гэрийн доторхи хэмгийн ахмад хүмүүс өвөө, эмээ, аав, ээж нартаа хадгаар золгоно. Ахмад хүмүүс нь үр ач нараа өлзийтэй сайхан ерөөлөөр ерөөнө. Дараа хөрш саахалтын ахмад хүндтэй хүмүүстэй золгохоор явна. Ийнхүү цагаалга эхэлж, ахмад, залуучууд, хүүхдүүд туе тусдаа ялгаран айл болгонд орж золгох бөгөөд айл болгон тэднийг хүндэтгэн дайлж, бэлэг сэлт өргөн барина. Шинэ оны идээ зоог барьсны эцэст айлын хүмүүст өлзийтэй сайн ерөөл талбих ёстой. Ер нь монгол хүн ерөөл магтаал хэлэх дуртай, тухайн үеийн нөхцөл байдалд тохируулан яруу сайхан нaйрaглалтай шүлэг, ерөөл хэлэх нь олонтаа бөгөөд ерөөл сонссон хүн “Тэр ерөөл бат орших болтугай” хэмээн товчхон хариу хэлнэ.

Бас шинэ жилээр “хуц уралдуулна” хэмээх нэгэн сонин наадам байжээ. “Малчнаас хэдэн толгой хоньтой вэ?” гэж асуухад малчин хониноосоо илүү олон тоо хэлдэг байж. Энэ нь мал сүрэг өсөн олшрохын дэмбэрэл байж.

Мөн шинийн нэгний үдэш . “Хоёр бадарчин ба 32 чөтгөр” хэмээх тоглож, өөрөөр хэлбэл математикийн бодлого боддог байжээ. Үүнд, хоёр бадарчин хөдөө хээр худгийн дэргэд хонох болжээ. Гэтэл шөнө дунд 32 чөтгөр хүрч ирээд хоёр бадарчныг “худагт хаяна” гэхэд хоёр бадарчин зөвшөөрөөд, харин аль тэнэгээ урьдаар худагт хаях хэрэгтэй гэжээ.

Чөтгөрүүд:

-“Тэнэг хүнээ яаж мэдэх вэ?” гэж асуув

-Тэр амархан. Цөмөөрөө худаг тойроод сууцгаая. Тэгээд нэг захаас нь тоолоход долоо дахь хүн тэнэг болно. Түүнийг авч худагт хаяад байя гэж бадарчин хэлжээ.

Энэ бодлогыг чөтгөрүүд зөвшөөрөөд, худаг тойрч суугаад нэг захаас тоолон долоо дахь хүнийг худагт хаясаар, эцэст нь хоёр бадарчин үлдсэн байна.

Шинийн нэгэнд таадаг эртний уламжлалт таавар буюу дээрх бодлогыг та нар ч бас таагаад үз. Үүнд, 32 ижилхэн зоос бас хоёр өөр зоос аваад аяга тойруулан өр. Тэгээд хаанаас нь яаж тоолбол хоёр бадарчин буюу хоёр өөр зоос “долоо дахь” тэнэг болохгүйг бодож олохтун…