Б.Чойжилсүрэн: Валютын хомсдол болж өрийн дарамтад орох эрсдэл өндөр байна

Монгол Улс Олон улсын валютын сантай хэлэлцээр хийсний дагуу 2017 оны төсвийн тодотголыг өнгөрсөн баасан гаригт  Их хурлын даргад өргөн барив. Төсвийн тодотгол болон цаг үеийн асуудлаар Сангийн сайд Б.Чойжилсүрэнтэй ярилцлаа.

– Эдийн засгийн бүтэц хангалттай төвшинд байхгүйгээс валютын хомс­долд орж өрийн дарам­тад орох нөхцөл өн­дөр байгаа. Олон ул­сын валютын сантай урьд­чилсан байдлаар хөтөл­бөрөө тохирсон. Эдийн засаг хүндэрлээ гээд байнга валютын сангаас дэмжлэг авч хөгжинө гэж байхгүй. Тиймээс эхний ээлжинд эдийн засгийн бүтцээ өөрчлөх шаардлагатай. Эдийн засгаа солонгоруулахын тулд уул уурхайн бус экспортыг дэмжихээс өөр аргагүй. Энэ бодлогыг цогцоор нь хэрэгжүүлж эхэлж байна. Эхний ээлжинд Дэлхийн банктай хамтраад экспортыг дэм­жих төслийг хэрэгжүүлж байна. Дэлхийн банк­тай хамтраад 20 орчим сая.ам доллараар санхүү­жүүлнэ. Үүний есөн сая ам.дол­лараар нь экспортын даат­галын бүтээгдэхүүн бий болгоно. Аж ахуйн нэгжүүдэд юу дутагдаж байгааг судална. Гадаад зах зээлд гарахад нь чадавхийн дэмжлэг үзүүлэх юм. Үр дүнг урьдчилж хэлэхэд хэцүү. Гэхдээ хичээж байна. Ямар ч бүтээгдэхүүн хамаагүй экспорт хийж байгаа бүх аж ахуйн нэгжүүдийг дэмжинэ. Бизнес эрхлэгчдийг Хөгжлийн банк, шинээр байгуулагдаж байгаа хөдөө аж ахуйн давхар даатгал корпораци дээр байгаа шинэ бүтэц дээр экспорт хийж болох бүх судалгааг гаргаж, нөхцөл боломж баримжаа гаргая гэсэн тооцоотой ажиллаж байна.

-Эхний ээлжинд Бүгд найрамдах Солонгос улсаас 500 орчим сая ам.дол­ларын экспортыг дэм­жих Экзим банкны зээлийг сарын өмнө ав­лаа. Голдуу хөдөө аж ахуйн салбар, жижиг дунд үйлд­вэрт зарцуулахаар ярьж байгаа. Турк улсаас 300 орчим сая ам.долларын хөн­гө­лөлттэй зээл ава­хаар тохирсон. Дөрөв­дүгээр сарын 16-нд Турк улсад Үндсэн хуулийн өөрчлөлттэй хол­боо­той үйл ажиллагаа бол­но. Үүний дараа сан­хүү­жилтын ерөнхий хэлэл­цээр хийнэ. Энэ зээлийг мөн хөдөө аж ахуйн салбарт зарцуулна. Хөдөө аж ахуйн салбарт дотоодын хэрэглээг нэмэхээс өмнө гадаад зах зээл рүү хандаж байр сууриа бэхжүүлэх ажлыг эхлүүлэхээс өөр аргагүй.

-УИХ-аар өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сард  батлагдсан “Эдийн засгийг сэргээх хөтөлбөр”-ийн хэрэгжилтийг дэмжих, төсвийн нэгдмэл, тэнц­вэртэй байдлыг хангах, сахилга батыг чангатгах, төсвийн алдагдлыг үе шаттай бууруулах замаар өрийн тогтвортой байдлыг бүрдүүлэх зорилгоор Олон Улсын Вальютын Сангийн “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөл­бөр”-ийг хэрэгжүүлэх бодлогын арга хэмжээний хүрээнд Монгол Улсын 2017 оны төсвийн тодот­голыг боловсруулсан. Тодотголын гол өөрчлөлт бол валютын сантай урьдчилсан байдлаар тохирсон нөхцлүүдийг  оруулсан. Долоон төр­лийн татварыг нэмэх, төсвийн арга хэмжээ ба зардлын тал дээр найман төрлийн арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх зорилтуудыг  тусгасан. Төсвийн урсгал зарлагыг бууруулахдаа нийгмийн халамжийн зардлыг хүн амын орлого багатай зорилтот бүлэгт чиглүүлэх, хүн ам зүйн бүтэц, хууль тогтоомжийн өөрчлөлтийн улмаас төсөвт үүссэн зардлын ачааллыг бууруулах, тэт­гэврийн тогтолцоог шинэчлэх, цалин хөлсийг төсвийн боломжтой уялдуулах, зардлын үр ашгийг нэмэгдүүлэх зарчмыг баримтлана. Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн худалдан авалтын үр ашгийг сайжруулах, тэтгэвэрт гарах насны доод хязгаарыг хүн ам зүйн насны бүтцэд орж буй өөрчлөлттэй уялдуулан урт хугацаанд аажмаар нэмэгдүүлэх, ахмад настны хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжинэ. .Мөн эдийн засгийн идэвхжлийг дэмжих, иргэдийг ажлын байраар хангах зорилгоор жижиг дунд үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, хөдөө аж ахуйн салбарт мах, сүүний анхдугаар аяныг эхлүүлэх, Атрын III аяныг үргэлжлүүлэх арга хэмжээг эхлүүлнэ. Төсөвт тусгасан арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлснээр төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлого зургаан тэрбум төгрөг буюу Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 23.1 хувь, зарлага 8.7 тэрбум төгрөг буюу дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 33.7 хувь, нийт алдагдал 2.7 тэрбум төгрөг буюу дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 10.6 хувьтай тэнцэнэ.

-Одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа Төсвийн тухай хуулиар бол төсвийн алдагдлыг 9.1 хувьтай батлуулсан. Энэ удаагийн валютын сантай тохирсон хөтөлбөрөөр бол төсвийн алдагдлыг бага зэрэг нэмэгдүүлсэн. Гол шалтгаан нь ипотекийн зээл Монголбанкин дээр байсныг үндсэн төлбөрөөс орж ирж байгаа хүүгийн төлбөрийн 110 тэрбумыг  төсөв дээр аваад төсвийн зарлага талд бүртгэж байгаа учраас 10.6 хувьтай болж байгаа. Хоёрдугаарт, валютын сантай хөтөлбөр тохирохдоо эдийн засгийн өнгөрсөн жилийн 15.3 хувьтай алдагдлыг зургаан хувиар огцом бууруулахаар эдийн засгийн өсөлт хурдтай саарах магадлалтай учраас алгуур бууруулъя гэдгийг аль аль талдаа ойлголцсон.

– Долоон төрлийн татварыг нэмэгдүүлэх саналыг төсөвт оруулсан. Улсын Их Хурал Засгийн газрын өргөн барьсан хувилбарыг дэмжинэ гэж итгэж байгаа. Архи, тамхины онцгой албан татвар, импортын там­хины гаалийн албан тат­варыг нэмэгдүүлэх, авто­бензин, дизелийн түлш­ний онцгой ал­бан татварыг хуульд заа­сан хязгаарт багтаан нэмэг­дүүлэхээр тусгасан. Мөн сууд­лын автомашины онцгой албан татварыг нэмэгдүүлэх, хувь хүний орлогын албан татварыг шатлалтай болгох, хадга­ламжийн хүүгийн орлогод татвар ногдуулж эхлэх, нийгмийн даат­галын сан­гийн шимт­гэлийг нэмэгдүүлэх арга хэмжээг авахаар заасан.

-Төсвийн зарлагыг нэмэгдүүлэх нөлөөлөл бүхий шинээр батлагдсан зарим хуулийг буцаан өөрчлөх зэрэг арга хэм­жээг авахаар төлөвлөсөн. Цэргийн албан хаагчийн эрхзүйн байдлын тухай хууль оны дараахан батлагдсан. Энэ хуулийн зарим нэг зүйл заалтуудаар төсвийн зардлыг жилдээ 50 орчим тэрбум төгрөгөөр нэмэгдүүлэх юм. Цэргийн албан хаагчдыг төрөөс орон сууцаар хангана, эсвэл түрээсийн төлбөрийг төр хариуцна гэх мэт заалтуудыг 2017, 2018 онд төсвийн нөхцөл боломжтойгоо уялдуулаад буцаахаас өөр аргагүй  боллоо.

-Хүүхдийн мөнгийг зөвхөн зорилтот бүлэгт олгох, ирээдүйд нөхөн олгохгүй байх заалтыг оруулсан. Уг нь хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хуулиар 2019 оноос хүүхдийн мөнгийг 40 хувьд нь нөхөж олгоно. Үлдсэн 60 хувьд нь бэлэн олгоно гэсэн шийдвэрийг валютын сантай хөтөлбөрт тохирох явцад урьдчилсан нөхцөл болгоод 60 хувьд өгч байгаагаа багасгаж зорилтот бүлэг болох 40 хувьд нь болгох. Үлдсэн 20 хувийн хэмнэлтийн мөнгийг зорилтот бүлгийн хүүхдүүдэд хоолны талон хэлбэрээр олгох юм. Эдийн засгийн хүндрэлд зорилтот бүлгийг бага хамруулах бодлого барьсан.

-Төсөв, эдийн засгийн хүндрэлтэй энэ цаг үед төрийн албан хаагчийг цомхотгохоос зайлсхийж, харин одоо авч буй цалингийн хэмжээг 2017-2018 он дуустал хэвээр хадгалах, төрийн албанаас хууль, тогтоомжид заасан эрхийн дагуу чөлөөлөгдсөн албан хаагчийн орон тоонд нөхөн томилгоо хийхийг түр хугацаанд буюу 2017-2019 он дуустал хязгаарлах заалтыг тусгасан. 2012 оны эхэнд төрийн албан хаагчдын тоо 140 мянга байсан бол 2016 оны дунд үед 180 мянга давчихсан байна. Дөрвөн жилийн дотор 40 мянган хүнээр нэмэгдсэн байгаа юм. Олон улсын валютын сангаас төрийн албан хаагчдынхаа тоог 20 хувиар цомхотго гэсэн нөхцөл тулгаж байсан. Эдийн засаг хүндрэлтэй үед хүмүүсийг ажилгүй болгохгүйн дунд хэлэлцээрийн явцад тэтгэвэрт гарсан хүмүүсийн оронд хүн томи­лохгүй байя, боловс­рол, эрүүл мэнд, онцгой байдал, цагдаагийн албанд хоёр хүн тэтгэвэрт гарахын бол нэг хүн томильё гэсэн хэлбэрээр урьдчилж тохирсон.

-Танана гэсэн үг биш. Оновчтой, зорилтот бүлгээ онилсон, зөв болгох юм. Нууцгүй хэлэхэд, нийгмийн халамж зарим бүлэгт давхцаж байгаа асуудал бий. Эдийн засгийн хүндрэлтэй үед зорилтот бүлгийн өрхөд хүнс тэжээлийн дэмжлэг үзүүлэх, нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх, оновчтой болгох ажлыг үе шаттай эхлүүлнэ.

-Ирээдүйн тэтгэврийн өв сангийн тухай хууль руу 300 орчим тэрбум төгрөгийг оруулж бичээд, буцаад суутгаж авна. Түүнээс төсвийн орлого буураагүй.

-Хөгжлийн банкны  дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 0.6 хувь буюу ойролцоогоор 150 орчим тэрбум төгрөгтэй тэнцэх хэмжээний арилжааны зээлийг төсвийн зарлага гэж үзсэн. Тиймээс 9.1 хувиас 10.1 хувь болж өссөн шалтгаануудын нэг нь энэ.

-Ээлжит бус чуулган зарлахгүй юм шиг. Ирэх сарын 5-нд хаврын чуулган нээлтээ хийгээд нэгдүгээр асуудлаар төсвийн тодотголыг ярина байх.

-Дөрөвдүгээр сарын эхний хагаст төсвийн тодотгол батлагдана гэсэн хүлээлттэй байна.

-“Саус гоби коэл транс” гэдэг компанийн 50 хувийг би эзэмшиж байсан нь үнэн. Гэхдээ би хамт ажиллаж байсан залуустаа өөрийнхөө хувийг шилжүүлж өгсөн.

-Өнгөрсөн жилүүдэд сонгууль дөхсөн байсан учраас улстөржүүлээд хүмүүст таалагдахаар шийдвэр гаргасан байсан. Өмнөговийн Гурван тэс суманд одоо ажиллаж байгаа компаниудтай зэргэлдээ орд Тост Тосон бумбын нуруунаас 20-25 км зайтай байгаа. Газар дээр нь очоод үзэж болно.