Өнөөдөр байгалийн амьтан, ургамлыг хамгаалах дэлхийн өдөр тохиож байна

Өнөөдөр байгалийн амьтан, ургамлыг хамгаалах дэлхийн өдөр тохиож байна. Энэ өдрийг дэлхийн олон улс оронд тэмдэглэн өнгөрүүлж буй бөгөөд энэ жил НҮБ-аас “Байгалийн амьтан, ургамлын эсрэг гэмт хэргийг таслан зогсоох цаг нь болжээ” уриатайгаар тэмдэглэж байна.

БОНХАЖЯ-наас эл өдрийг “АНХААРАХ ЦАГ НЬ БОЛЖЭЭ” уриан дор МУИС, Монголын шувуу судлалын нийгэмлэг, Байгаль, зэрлэг амьтан хамгаалах нийгэмлэг, Степ форвард хөтөлбөр, Лондонгийн амьтан судлалын нийгэмлэг, Ховд Их сургууль, Дэлхийн байгаль хамгаалах сантай хамтран энэ сарын 3-13-ны өдрүүдэд тодорхой арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулах юм.

Тухайлбал, нийслэл болон орон нутгийн иргэдийн дунд амьтан, ургамлын гэрэл зургийн уралдаан, байгалийн амьтан, ургамлын судалгаа, хамгаалал чиглэлээр эссэ бичих, ховор болон нэн ховор зүйлийг хамгаалах чиглэлээр хийж буй үйл ажиллагаа, оюутан залуусын дунд амьтан, ургамлын судалгаа хамгаалал зэрэг сэвдээр лекц унших юм байна.

Түүнчлэн орон нутагт олон талт сургалт, сурталчилгааны ажлыг өчигдрөөс эхлүүлээд байна. Тухайлбал, Ховд аймагт Ховд их сургууль байгаль хамгааллын чиглэлээр ажиллаж буй байгууллагуудтай хамтран Байгаль хамгаалагчид болон Байгаль шинжлэлийн ангийн оюутнууд хамтран хууль бус агнуур, худалдааны тулгамдсан асуудлаар ярилцлага хийх, ЕБС-ийн дунд ангийн сурагчдын дунд гар зургийн уралдаан, Ой, Усны чанар байгалийн нөхцөл, нөөц, экологийн байдал сэдэвт илтгэлийн уралдаан зохион байгуулах, Улиасны үр хөврөлийн задралын үеийн харшлаас урдчилан сэргийлэх зорилгоор ногоон байгууламжийн улиасанд тайралт, таналт хийх мөн байгаль орчны салбарын залуус байгаль хамгаалагчтай хамтран цэцэрлэгийн бэлтгэл бүлгийн хүүхдүүдэд Алтайн түмэн гайхамшиг болсон амьтан, ургамлын талаар сургалт явуулж байна. Өнгөрсөн онд энэхүү өдрийн хүрээнд “Агнасан бус амьд амьтнаараа бахархая” уриан дор зохион байгуулсан буудлагын тэмцээнийг энэ онд “Таны цэц мэрэг буунд биш оюун ухаанд тань буй” уриан дор цэрэг, онцгой байдал, хүчний байгууллагын 17 баг тамирчдын дунд зохион байгуулна. Мөн тэдэнд байгалийн амьтан ургамлын нөөц, одоогийн ашиглалт, хууль бус агнуурын талаар мэдээлэл өгч ЭХ ДЭЛХИЙДЭЭ өгөх АМЛАЛТ авч амьтны төлөөлөл амлалтыг баталгаажуулах, эх үрийн нандин холбоог амьтан түүний үр төлөөр дамжуулан харуулах амьтны багтай жүжгийн үзүүлбэр зэрэг олон ажлыг хийхээр төлөвлөн зохион байгуулж эхэлжээ.

Уншигчиддаа Монгол орны байгалийн ховордсон амьтан ургамлын талаар товч мэдээллийг хүргэе. 

Монгол Улсын Засгийн газраас 1994 онд “Монгол орны ховор амьтдыг хамгаалах үндэсний комисс” байгуулж, ховор, ховордсон ан амьтдыг хамгаалах, зохистой ашиглах, гадаад дотоодын төслүүдийн уялдаа холбоо үр дүнг сайжруулах ажлыг эрчимжүүлэх арга хэмжээ авч эхэлсэн. Гэвч элбэгт тооцоогдох амьтан бараг байхгүй, үзэгдэхгүй болж, шуналтай хүмүүсийн буу, зэвсэгт өртөж, тэдгээрийн ашигтай бүхнийг хил дамжуулан худалдаалж, орлогын эх үүсвэр болгож байгаа зөрчил тасрахгүй байна.

Тахь: Монгол Улсын улаан номонд нэн ховор амьтдын жагсаалтад бүртгэгдсэн, Олон улсын улаан номонд устаж байгаа зэрэглэлд бүртгэгдэж, CITES-ийн нэгдүгээр хавсралтад орсон, байгальд жинхэнэ зэрлэг популяци нь 1960-аад ону дундуур устсан гэж үздэг. ХХ зууны эхнээс зөвхөн зүүн гарын говийн хойд захаар Байтаг, Булган гол, зүүнээс Аж Богд, хойшоо Алтайн нурууны өврөөр Хөх-Өндөр, Тахийн шар нуруу, Хонин Усны говиор нутаглаж байгаад уугуул Монгол нутагтаа байхгүй болсон байв. 1990 оноос эхлэн зэрлэг адуу-тахийг уугуул нутагт сэргээн нутагшуулах, унаган нутгийнх нь байгальд зэрлэгшүүлэх ажлыг эхэлсэн.

Монгол Улсын Их Хурлын 1998 оны 115 дугаар тогтоолоор “Хустайн байгалийн цогцолбор газар” байгуулж, тахь өсгөн үржүүлэх болов. Хустайн нуруунд сэргээн нутагшуулсан тахь эх нутагтаа дасан зохицож, нутагшин өсөж тоо толгой нь 2005-11-30-ны байдлаар 171–д хүрлээ. Мазаалай. (Ursus gobinsus) Говийн Их дархан цаазат газрын “А” хэсэгт байршдаг нь тогтоогдсон мазаалай баавгайн үр удам тасрах аюулын ирмэгт тулаад байна. Учир нь манай орны Алтайн өвөр говийн 16000 ам дөрвөлжин км ам дөрвөлжин нутагт 20 гаруй мазаалай баавгай байдаг. Уур амьсгалын хатуу ширүүн нөхцөл идэш тэжээлийн хомсдол, цөлжилт, хармагийн бутыг хайр найргүй устгаж, мөрчийг хугачиж байгаа зэрэг сөрөг үзэгдлээс шалтгаалан тэдгээрийн тоо толгой цөөрч байна.

Хавтгай. Алтайн өвөр говьд хавтгай тэмээ байршин амьдрах боломжтой 29000 /±2000/ км2 нутагт 463 /±92/ хавтгай тэмээ байршин амьдарч байна. Энэ нь 1000 га-д 0.17 /±0.02/ толгой бодгаль ногдох нягтшилтай байна.

Цоохор ирвэс (Uncia uncial shreber). Монгол Улсын улаан ном, Олон улсын улаан номонд бүртгэгдсэн ховор амьтдын нэг. Монгол орны цоохор ирвэсийн тархац нутгийн 20 орчим хувийг улсын тусгай хамгаалалтад аваад байна. 1972 оноос дархан цаазтай болгон, 1992 оноос хойш гадаадын анчдад агнуулахыг хориглосон, CITES-ийн нэгдүгээр хавсралтад орсон, олон улсын хуулиархамгаалагдсан нэн ховор амьтан.

Аргаль хонь: Дэлхийн аргаль хонины цөм сүрэгт тооцогддог ховор амьтны нэг Алтайн уулын аргаль хонь (Ovis ammon)-ийг 1953 оноос эхлэн ангахыг хуулиар хориглож, 1987 онд Монгол Улсын Улаан номонд бүртгэж, мөн “Зэрлэг амьтан ургамлын аймгийн ховордсон зүйлийг олон улсын хэмжээнд худалдаалах тухай /CITES/ Конвенцийн II хавсралтад оруулсан болно. Монгол Улс “Аргаль хонийг хамгаалах үндэсний хөтөлбөр”-ийг Засгийн газрын 2002 оны 269 дугаар тогтоолоор батлан гаргаж, түүнийг хэрэгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөний дагуу арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж байна.

Монгол бөхөн: Ихээр ховордож байгаа амьтан. Бүх тархац нутаг болох 10025 км2 талбайд 1510 орчим толгой бөхөн байна гэж тооцоолсон. Төв Азийн шар минж (Castorfiber birula). Монголд зөвхөн Булган голд багахан нутагт амьдардаг. 1930 оноос ангахыг хуулиар хориглосон. Монголын улаан номд бүртгэгдсэн, дархан цаазтай амьтан.

Ан агнуурын тухай хуульд заасныг үндэслэн 2005 онд тусгай талбөртэйгөөр агнах, барих агнуурын амьтны тоо толгойг 2004 оны 12 дугаар 15-ны өдөр Засгийн газрын 240 дүгээр тогтоолоор баталжээ. Тогтоолд тусгагдсаны дагуу 2005 онд угалз 80, тэх 280, харсүүлтийг 60, бор гөрөөс 40, цагаан зээр 100, зэрлэг гахай 10, саарал чоно 150, шилүүс мий 8, ус намаг, ой хээрийн агнуурын шувууг тусгай төлбөртэйгөөр 1200 хүртэл тоо толгойг агнах зөвшөөрөл олгож болохоор заасан байна. Уг тогтоолоор олон улсын дуудлага худалдаанд Монгол Улсаас угалз, тэх зэрэг агнуурын зарим амьтан агнах эрхийг дуудлагад оруулах арга хэмжээ авахыг Байгаль орчны сайдад зөвшөөрчээ.

Монгол Улсын Байгаль орчны сайдын 2005 оны 01 дүгээр сарын 06 –ны өдрийн 01 тоот тушаалаар “Ахуйн болон үйлдвэрлэлийн зориулалтаар агнах, барих агнуурын амьтны тоо хэмжээний дээд хязгаар”-ыг тогтоов. Уг тогтоолд улсын хэмжээнд цагаан зээр 4850, загас 40550 ширхэг, гахай 365, бор гөрөөс 460, ус, намаг, ой, хээрийн шувуу 2470, үнэг хярс 250 толгойг тус тус агнуулж болохоор тогтоосон байна.

Нууруудын загасны төрөл зүйлийн ашиглалтын нөөцийг судлан тогтоох ажлыг өргөжүүлэн аймаг, орон нутаг өөрийн нутаг дэвсгэр дээр байгаа нуурын загасны нөөцийг тогтоолгож, аж ахуйн нэгж байгууллагуудын боловсруулсан үйлдвэрлэлийн аргаар загас барих төслийг байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээнд хамруулах замаар тэдгээрийн үйл ажиллагааг дэмжих бодлогыг яамнаас баримталж байна.

Тарвага агналтыг зохицуулах үйл ажиллагааг 2000 онд батлагдсан “Амьтны аймгийн тухай хууль” болон “Ан агнуурын тухай Монгол Улсын хууль”-ийн дагуу явуулж, ан амьтныг агнах, барих дээд хязгаарыг Засгийн газрын тогтоолоор тогтоодог. Тарвага агнах дээд хязгаарыг тогтоохдоо аймаг, орон нутгийн саналыг үндэслэн, тусгай сери дугаартай зориулалтын гарал үүслийн зүүлтийг олгох замаар тарвагыг хулгайгаар олноор хядах, түүхий эдийг гадаад гаргах үйл ажиллагааг хянах сэргийлэхэд ашиглаж байна. Ахуйн болон үйлдвэрлэлийн зориулалтаар тарвага агнахыг хориглоод байна.

Идлэг шонхор. Дэлхийд тархсан нийт 28 зүйлийн шонхортныовгоос Монгол орны нутагт 10 зүйл шонхор зуны улиралд төрөл зүлээрээ таран байрлана. Монгол Улс “Амьтан ургамлын ховордсон зүйлийг олон улсын хэмжээнд худалдаалах тухай ковенц”-ийн гишүүн орны хувьд уг конвенцийн хоёрдугаар хавсралтад орсон идлэг шонхор шувууг хамгаалах асуудлыг төрийнбодлогын хэмжээнд авч үзэж, “Монгол орны идлэг шонхор хамгаалах үндэсний хөтөлбөр”-ийг боловсруулан Засгийн газраас батлуулж, улмаар нөөц тархацадсудалгаа хийж, уг судалгааны дүнг үндэслэн жилд ашиглах зохист тоо толгойг тогтоонажилласнаар сүүлийн таван жилд 1620 идлэг шонхорыг экспортод гаргаж, улс, орон нутгийн төсөв нийтдээ 7.3 сая долларыг оруулжээ.

Монгол орны зарим ан амьтны ховордлын зэрэглэл

№	Амьтны зүйлийн нэр		Нэн ховор	ховор	CITES-ийн хавсралт	CMS-ийн хавсралт	Улаан ном
	Монголоор	Латинаар
Хөхтөн
	Аргаль хонь	Oves ammon		*	II		*
	Янгир ямаа	Carga sibirica		*			*
	Хулан адуу	Equus hemionus		*	I		*
	Харсүүлтий	Gazella subgutturosa		*			*
	Халиун буга	Cervus elaphus		*
	Зэгэсний гахай	Sus scrofa		*
	Говийн шилүүс	Felis manul		*	II
	Хадны суусар	Martes foina		*
	Цоохондой	Felis silvetris		*	II		*
	Эрээн хүрэн	Vormela peregusna		*			*
	Ойн булга	Martes zibellina		*
	Гозоорой зурам	Citellus alaschanicus		*			*
	Хүрэн баавгай	Ursus arctos		*	I
	Цагаан зээр	Procapra gutturosa
	Зэрлэг гахай	Sus scrofa
	Бор гөрөөс	Capreolus pygargus
	Мануул мий	Felis manul			II
	Шар үнэг	Vulpes vulpes
	Хярс үнэг	Vulpes corcac
	Бараан хэрэм	Sciurus vulgaris
	Монгол тарвага	Marmota sibirica
	Чандага туулай	Lepus timidus
	Бор туулай	Lepus tolai
	Саарал чоно	Canis lupus			II
	Цөөвөр чоно	Cuon alpinus	*		II		*
	Цоохор ирвэс	Panthera uncia	*		I	I
	Голын халиу	Lutra lutra	*		I		*
	Мазаалай баавгай	Ursus arctos	*		I		*
	Тахь адуу	Equus przewalskii	*		I		*
	Хавтгай тэмээ	Camelus bactrianus	*
	Баданга хүдэр	Moschus moschiferus	*		II		*
	Цаа буга	Rangifer tarandus	*
	Шивэр Хандгай	Alces alces pfizenmayeri	*				*
	Мөрний хандгай	alces alces cameloides	*				*
	Соргог бөхөн	Saiga tatarica tatarica	*		II		*
	Монгол бөхөн	Saiga tatarica mongolica	*				*
	Төв азийн минж	Castor fiber	*				*
	Дагуур зараа	Erinaceus dauricus					*
	Алтайн чацуулин	Talpa altaica					*
	Дорнын сармаахай	Vespertilio superans					*
	Таван хуруут атигдаахай	Cardiocranius paradoxus					*
	Элсний атигдаахай	Salpingotus kozlovi					*
	Өөхлөг атигдаахай	Salpingotus crassicauda					*
	Соотон алагдаага	Euchoreutes naso					*
	Сухайн чичүүл	Meriones tamariscinus					*
	Ойн унтаахай	Dryomys nitedula					*
	Талын дүн		13	13			30
Шувуу
	Алтайн хойлог	Tetraogallus altaicus		*			*
	Гургууль	Phasianus colchivus					*
	Хээрийн галуу	Eulabeia indica		*			*
	Махин галуу	Anser albifrons		*
	Хошуу галуу	Cygnopsis cygnopsis		*			*
	Одой галуу	Aanser erythropus		*
	Гангар хун	Cygnus cygnus	*
	Хуруут хун	Cygnus olor		*
	Гунгар хун	Cygnus bewickii		*
	Байгалийн нугас	Anas formosa		*	II	II	*
	Ухаа шумбуур	Aythya baeri		*			*
	Халзан ангир	Aix galericulata		*			*
	Загасч явлаг	Pandion haliaetus			II	II	*
	Согсоот гоорбис	Pemis ptilorhynchus			II	II
	Балч гоорбис	Pemis apivorus			II	II
	Ямаан сүүлт нугас	Oxyura leucocephala		*	II	I,II	*
	Сохор илээ	Milvus migrants			II	II
	Цагаан сахиа	Circus cyaneus			II	II
	Хээрийн сахиа	Circus macrourus			II	II
	Нугын сахиа	Circus pygargus			II	II
	Наарал сахиа	Circus melanoleucus			II	II
	Намгийн сахиа	Circus aeruginosus			II	II
	Дорнын намгийн сахиа	Circus spilonotus			II	II
	Үлэг харцага	Accipiter gentilis			II	II
	Морин харцага	Accipiter nisus			II	II
	Үүрсээ харцага	Accipiter badius			II	II
	Шунгаач харцага	Accipiter gularis			II	II
	Тарлан сар	Butio lagopus			II	II
	Явлиг сар	pandion haliaetus			II	II	*
	Шилийн сар	Butio hemilasius			II	II
	Талын сар	Butio rufinus			II	II
	Ойн сар	Butio butio			II	II
	Могойч лусч	Circaetus gallicus			II	II
	Уулын согсооч	Spizaetus nipalensis			II	II
	Ооч ёл	Gypaetus barbatus			II	II
	Дэлт бүргэд	Neophron percnopterus			II	II
	Нохой тас	Aegypius monachus			II	II
	Ухаа хажир	Gyps fulvus			II	II
	Цасны хажир	Gyps himalayensis			II	II	*
	Цэвдгийн ууль	Nyctea scandiaca			II
	Шар шувуу	Bufo bufo			II
	Явлиг ууль	Asio otus			II
	Гуйвангуй ууль	Asio flammeus			II
	Ердийн орволго	Otus scops			II
	Ойн орволго	Otus sunia			II
	Савагт ууль	Aegolius funereus			II
	Хотны бүгээхэй	Athene noctua			II
	Буслаг бүгээхэй	Glaucidium passerinim			II
	Харсуун ууль	Sumia ulula			II
	Хув бэгбаатар	Strix uralensis			II
	Угалзан бэгбаатар	Strix nebulosa			II
	Усны бух шувуу	Botaurus strellarus		*
	Цасч дэглий	Egreetta alba		*
	Халбаган хошуут	Platalea leucorodia		*	II	II	*
	Дорнын өрөвтас	Ciconia boyciana		*	I	II	*
	Хар өрөвтас	Ciconia nigra		*	II	II	*
	Ягаан нал	Phoenicopterus roseus			II	II
	Жороо тоодог	otis tarda
	Хонин тоодог	Chlamydoties undulata		*
	Азийн цууцал	Limnodromus semipalmatus		*			*
	Хулан жороо	Podoces hendersoni					*
	Хилэн жигүүрт	Himantopus himanfopus		*
	Уран шувуу	Remiz pendulinus					*
	Хургач бор	Paradoxornis heudei					*
	Өгөөлөй шулганаа	Saxicola insignis					*
	Эгэл хүрэлзгэнэ	Stepfopelia tirtur		*
	Цагаан шонхор	Falco rusticolus		*
	Шилийн шонхор	Falco pelegrinoides			I	II
	Шууман шонхор	Falco subbuteo			I	II
	Хайргууна шонхор	Falco columbarius			I	II
	Эгэл шонхор	Falco peregrinus			I	II
	Зээрд шонхор	Falco naumanni			I	I,II
	Турамтай шонхор	Falco vespertinus			I	II
	Хан бүргэд	Aguila heliaca			I	I,II
	Цармын бүргэд	Aguila chrysaetos			II	II
	Усны нөмрөг	Haliaeetus leucoryphus			II	II
	Начин шонхор	Falco tinnunculus			I	II
	Амарын шонхор	Falco amurensis		*	I	II
	Хур
	Сойр
	хахилаг
	ятуу
	Идлэг шонхор	Falco cherrug			II	II
	Гургууль	Phasianus colchicus	*
	Хар тогоруу	Grus monacha	*		I	II	*
	Цэн тогоруу	Grus vipio	*		I	II	*
	Өвөгт тогоруу	Anthropoides virgo			II	II
	Хархираа тогоруу	Grus grus			II	II
	Алаг тогоруу	Grus japonensis			I	I,II
	Цагаан тогоруу	Grus leucogeranus	*		I	I,II	*
	Хонин тоодог	Otis tarda		*	II	II	*
	Жороо тоодог	Chlamydoties undulata	*		I	II	*
	Борцгор хотон	Pelecanus crispus	*		I	I,II	*
	Итэлгэн цахлай	Larus ichthyaetus					*
	Реликт цахлай	Larus relicrus	*		I	I	*
	Цагаан сүүл өмрөг	haliaeetus albicilla			I	I,II	*
	Ооч ёл	Gypaetus barbatus			II	II
	Талын дүн		8	22			30
Загас
	Цагаан амар	Ctenopharyngodon idella		*
	Давх	Hypophthalmicthus molitrix		*
	Тул	Hucho taiman		*			*
	Шивир хилим	Acipenser baeri	*		II		*
	Хар мөрний хилим	Acipenser schrencki	*		II		*
	Үхэрдэй	Tinca tinca	*				*
	Зантаахай	Mesocottus haitej	*				*
	Монгол омоль	Coregonus autumnalis migratorius					*
	Талын дүн		4	3			6
Мөлхөгч
	Тэмээн сүүл могой	Eryx tataricus			II		*
	Нарийн могой	Coluber spinalis					*
	Говийн нүцгэн хуруут гүрвэл	Cyrtapodion elongatus					*
	Тойрмын хонин гүрвэл	Phrynosephalus helioscopus					*
	Толбот могой гүрвэл	Eremias arguta potanini					*
	Талын дүн						5
Хоёр нутагтан
	Ногоон бах	Bufo danatensis					*
	Модны мэлхий	Hyla japonica					*
	Шивир гүлмэр	Salamandrella keyserlingii					*
	Дорнодын мэлхий	Rana chensinsinensis					*
	Талын дүн					4
Дугуй амтан
	Номхон далайн могор	Lampetra japonica					*
Шавьж
	Бага тогосон өдөт эрвээхэй	Eulia pavonia	*
	Аполлон	Parnassius apollo			II
	Дамнуурга цэнхэр соно	Aeshna juncea mongolica					*
	Шүтээн цох	Scarabaeus typhon					*
	Дорнын заарт эвэрт цох	Aromia moschata orientalis					*
	Эверсманны дэвүүр	Parnassius eversmanni					*
	Штуббендорфын дэвүүр	Parnassius stubbendorfi					*
	ФЭБ дэвүүр	Parnassius phoebus					*
	Зүүн сибирийн дэвүүр	Parnassius tenedius					*
	Махаон дэвүүр	Papilio machaion					*
	Эгэл хошуулаг шумбуур	Macroglossum stellatarum					*
	Инжирийн шумбуур	Deilephila elpenor					*
	Бэр цэцэг шумбуур	Hemaris tityus					*
	Голт борын шумбуур	Sphinx ligustri					*
	Хөвдний үхэр хэдгэнэ	Bombus muscorium					*
	Модестус үхэр хэдгэнэ	Bombus modestus					*
	Спорадикус үхэр хэдгэнэ	Bombus sporadicus					*
	Байгалийн үхэр хэдгэнэ	Bombus subbaicalensis					*
	Их эрлэг ялаа	Satanas gigas					*
	Талын дүн		1				19
Хавч хэлбэртэн
	Хар мөрний хавч	Leander modestus					*
	Голын хавч	Cambaroides dauricus					*
Зөөлөн биетэн
	Дагуурын сувдан хясаа	Dahurinaia dahurica					*
	Дэлт танан хясаа	Cristaria plicata					*
	Сэлэнгийн тана хясаа	Anodonta sedakovi					*
	Монгол тана хясаа	Middendorffinaia mongolica					*
	Талын дүн						4

Монгол Улсад нийт 2800 гаруй зүйлийн ургамал бүртгэгдсэн байна. “Монгол орны ховор ургамлыг хамгаалах, зохистой ашиглах үйл ажиллагааны хөтөлбөр”-ийг Монгол Улсын Засгийн газрын 2002 оны 105 дугаар тогтоолоор батлуулж, уг хөтөлбөрийн хүрээнд ховор ургамлын удмын санг хамгаалах, тэдгээрийн тархац нутгийг орон нутгийн тусгай хамгаалалтад авах, нөхөн сэргээх, үржүүлэх боломжийг судлаж байна.

Монгол орны нэн ховор 145 зүйл ургамал байдгаас 22 зүйл нь ховордож буй учир шалтгааныг зүйл тус бүрээр нь нягтлан тогтоох ажлыг хийж байна. Монгол орны нэн ховор 127 зүйл ургамлын тархацыг ургамал газар зүйн 15 тойрогт хамаарагдах аймгуудаар ялгаж, биологийн нөөцийн үнэлгээг гаргаж, түүнд тулгуурлан хамгаалалт, ашиглалтыг зүй зохистой явуулах үндэстэй.

Байгаль орчны яамнаас 2003 оны зун 17 аймгийн нутаг дэвсгэрийг хамарсан нэн ховор, гоц ашигт зарим ургамлын хээрийн судалгааны экспедицийг ойт хээр, хээр, цөлөрхөг хээр зонхилсон гурван бүсэд ажиллуулж, Ховд, Говь-Алтай, Өвөрхангай, Баянхонгор, Өмнөговь аймгуудад 188 зүйл ховор, 70 зүйл нэн ховор ургамал ургадагийг, мөн Төв аймгийн зарим нутгаар, Сэлэнгэ, Орхон, Булган, Архангай, Завхан аймагт 54 зүйл, Дундговь, Дорноговь, Сүхбаатар, Дорнод, Хэнтий аймгийн нутагт 41 зүйлийн нэн ховор ургамал байгааг тус тус тогтоосны дотор Хангайн тойрогт 23, Монгол –Алтайн тойрогт 28, Их нууруудын хотгорт 15, Олон нуурын хөндийд 11, Говь-Алтайд 28, Алтайн Өвөрговьд 12, Зүүн гарын говьд 12 зүйлийн нэн ховор ургамал бүртгэжээ. Монгол Улсад бүртгэгдсэн нийт 2800 гаруй зүйлийн ургамлаас эмчилгээ болон хүнсний зориулалтаар ашиглагддаг ургамлын жагсаалтыг 382 зүйлээр гаргаж тэдгээрийн 195 зүйлийг хамгаалах шаардлагатай байгааг тогтоон хамгаалах чиглэлийг боловсруулсан байна.

Судлаачид зах зээлд өртөж хомсдож болзошгүй 102 ургамлын жагсаалт гаргаж, хэрэглээний чиглэлийг тодотгож, тэдгээрээс чихэр өвс, зээргэнэ, цөлийн аргамжин цэцэг, эгэл бавран, газрын ус, дэрэвгэр жиргэрүү, жодоо, монгол хунчир, чацаргана, онго, цагаан мөөг зэрэг 10 гаруй зүйл ургамал гадаадын зах зээлд хулгайн бизнест орох магадлалтайг нотлож, Монгол орны ховор ургамлын жагсаалтад 8 зүйлийг оруулахаар санал боловсруулж батлуулж,37 зүйлийн ургамлыг хил гаалийн үзлэгт хамруулан мөрдөж байна. Модлог ургамал бут загийн тарьц суулгацыг тарьж ургуулах зорилгоор Их говийн дархан цаазтай газар мод үржүүлгийн газрын хүчин чадлыг нэмэгдүүлж өргөжүүлэх хөтөлбөр гарган хэрэгжүүлж эхлээд байна.

 

МОНГОЛ ОРНЫ ХОВОР УРГАМЛЫН ЖАГСААЛТ

№	Монгол нэр	Латин нэр
1	Давхарацан авлис	Smelovskia bifurcata
2	Ацан ажигана	Stellaria dichotoma
3	Дунд ажигана	Stellaria media
4	Дэрэн ажигана	Stellaria pulvinata
5	Цацраган ажигана	Stellaria radians
6	Унжгар азаргана	Cirsium pendulum
7	Регелийн алаглигцэцэг	Minuartia Rregeliana
8	Туйлын алаглигцэцэг	Minuartia arctica
9	Цэх алаглигцэцэг	Minuartia stricta
10	Нүцгэн алтанбөөр	Chrysosplenium nudicaule
11	Нугараа алтантовч	Matricaria recutita
12	Геблерийн алтан цэгцүүхэй	Hypericum Gebleri
13	Гол өвсөрхүү альчинга	Butemus Junceus
14	Бүнгийн ангалзуур	Lagochilus Bungei
15	Богданы арвай	Hodreum Bogdanii
16	Төрөлсөг арзгана	Cousinia affinis
17	Бөөнөг арзгар	Sparganum glomeratum
18	Дагуур арц	Juniperus dahurica
19	Хуурамч хонин арц	Juniperus pseudosabina
20	Нүцгэн багваахай	Taraxacum glabrum
21	Турьхан багваахай	Taraxacum macilentum
22	Үнгээмэл навчит багваахай	Taraxacum armerifolium
23	Сунагар баглуур	Anabasis elatior
24	Зантгар бамбай	Valeriana capitata
25	Эмийн бамбай	Valeriana officinalis
26	Чуйн банга	Crepis czuensis
27	Дорогстайский банздоо	Saussurea Dorogostaiskii
28	Екатерины банздоо	Saussurea Catharinae
29	Клеменцийн банздоо	Saussurea Klementzii
30	Мөсний банздоо	Saussurea glacialis
31	Навчирхаг банздоо	Saussurea foloisa
32	Өргөн навчит банздоо	saussurea latifolia
33	Хурц банздоо	Saussurea acuminata
34	Тагийн барагжаа	Woodsia alpina
35	Гельцерийн башир	Dianthus Hoeltzeri
36	Зүүнгарын башир	Dianthus soongoricus
37	Ревердаттын биелэг өвс	Poa Reverdattol
38	Хэвтээ биелэг өвс	Poa supina
39	Хэнтийн биелэг өвс	Poa kenteica
40	Гоо ботууль	Festuca venusta
41	Комаровын ботууль	Festuca Komarovii
42	Литвиновын ботууль	Festuca Litvinovii
43	Дөрвөлжин бөлбөөө	Nymphaea tetragona
44	Барановын бөөнгөнө	Rhizoplaca Baranovii
45	Хавтгай навчит бударга	Suaeda jinifolia
46	Навчирхаг бударгана	Salsola foloisa
47	Ягаан үрт бударгана	Salsola rosacea
48	Пагдгардуу бударганцар	Climacoptera subcrassa
49	Халбагандуу буниас	Bunias Cochlearioides
50	Том үрт бурз	Galatella macrosciadia
51	Их бушилз	Kobresia robusta
52	Монгол бүйлэс	Amygdalus mongolica
53	Өвөр-Уралын бүрээ	Onosma transrhymnense
54	Дэлхээ бүүргэнэт	Pulicaria prostrara
55	Говийн бэрмэг	Limonium gobicum
56	Грубовын бэрмэг	Limonium Grubovii
57	Усан гагнаа	Tillaea aquatica
58	Комаровын ганга	Thymus Komarovii
59	Монгол ганга	Thymus mongolicus
60	Павловын ганга	Thymus Pavlovii
61	Ягаан ганга	Thymus roseys
62	Жижиг гандбадраа	Veronica perpusila
63	Порфирын гандбадраа	Veronica Prophyriana
64	Невскийн ганцаахай	Jusiella Nevskii
65	Алаг цэцэгт гичгэнэ	Potentilla chrysantha
66	Зүймэг гичгэнэ	Potentilla inbricata
67	Иконниковын гичгэнэ	Potentilla lkonnikovii
68	Норвегийн гичгэнэ	Potentilla norvegica
69	Регелийн гичгэнэ	Potentilla Regiliana
70	Элсний гичгэнэ	Potentilla arenosa
71	Семеновын гиш	Vicia Semenovii
72	Хос цэцэгт гиш	Vicia geminiflora
73	Япон гиш	Vicia japonica
74	Гөлгөр говой	Goldbachia Laevigata
75	Иконниковын говой	Goldbachia Ikonnikovii
76	Зүүнгарын гоёо	Cynomorium soongaricum
77	Санчирын гол гэсэр	Aster Sanczirii
78	Үелэг гол өвс	Juncus articulatus
79	Мажар гозоохой	Juncellus pannonicus
80	Гажиг гурив-үрт	Aulacospermum anomalum
81	Наалдамхай гүүн хөх	Scutellaria viscidula
82	Навтгар гүүн хөх	Scutellaria supina
83	Паулсын гүүн хөх	Scutellaria Paulsenii
84	Жинхэнэ доёлз	Moneses uniflora
85	Дөрвөн эвэрт дөрвөлж	Tetracme quadricornis
86	Тагийн дурваалиг	Phleum alpinum
87	Голөвсдүү дэвхэргэнэ	Eremogonia juncea (arenaria)
88	Товчин дэвхэргэнэ	Eremogonia androsacea
89	Цагаан дэгд	Gentiana algida
90	Эргийн дэгд	Gentiana riparia
91	Согтоонги дэрс	Achnatherum inebrians
92	Юлдэн ерөндгөнө	Vincetoxicum Laceolatum
93	Зайдуу ерхөнгө	Eremopyrum distant
94	Тепентиновын жав	Peucedanum terebinthaceum
95	Дагуур жавай	Cimicifuga dahurica
96	Анхилзуурархуу жавхаа	Ziziphora clinopoddioides
97	Алтайн жамьянмядаг	Tfollius altaicus
98	Ягаан жамьянмядаг	Tfollius lilacinus
99	Арави задарга /ацхайрс/	Schimus arabicus
100	Зүүнгарын заяахай	Ligularia soongarica
101	Долгиолог зираа	Lactuca undulata
102	Этузнавчит зогдоргоно	Climatis aethusifolia
103	Говийн зорлог /азар/	Calligonum gobicum
104	Голөвсдүү зорлог /улаан түлээ/	Calligonum junceum
105	Дөл зохимон	Senecio flammeus
106	Өргөний зохимон	Senecio argunensis
107	Явааны зулзган цагаан	Oenanthe javanica
108	Прежевальскийн зурман сүүл	Puccinellia Przevlskyi
109	Гурвалсан зууч	Cardamina trifida
110	Том навчит зууч	Cardamina macrophilla
111	Цагаан цэцэгт зууч	Cardamina leucantha
112	Үндэслэмтгий зэгс	Scirpus radicans
113	Чөдөр зэллэг цэцэг	Calystegia hederacea
114	Мартагдсан зэллэг цэцэг	Calystegia subvolubilis
115	Гөлгөр ивэргэн	Herniaria glabra
116	Эгэл идрээ	Cichorium intybus
117	Эгэл исрэг	Oxalis acetosella
118	Гурвалжин их зул	Synurus deltiodes
119	Зөөлөн лавай	Astrothamnus molliusculus
120	Үнэгэн сүүлхэй лидэр	Sophoria alopecuroides
121	Ильиний лууль	Chenopodium lljinii
122	Цацаглаг лууль	Chenopodium chinopodioides
123	Цайвардуу маалинга	Linum pallescenc
124	Эгэл маалинга	Linum usitatissimum
125	Маралхай марал цэцэг	Tanacetum tanacetoides
126	Потанины махирс	Lycium Potaninii
127	Бөөн цэцэгт мийнхумс	Nepeta densiflora
128	Нүцгэн миинхумс	Nepeta pannonica
129	Өлчир мүгэз	Rhodiola algida
130	Туурсны наадгай	Agrostemma githago
131	Манин намгалж	Callitriche hermaphroditica
132	Сайхны намуу	Papaver saichanence
133	Хангайн намуу	Papaver changaica
134	Атамантархуу нахимдаг	Stenocoelium athamahtoides
135	Ахар цоморлигт нил	Viola brachysepala
136	Патрэны нил	Viola Patrinii
137	Толгодын нил	Viola collina
138	Шоргор нил	Viola acuminata
139	Эгэл нишингэ	Phragmites communis
140	Зэгслиг нуудгай	Crypsis schoenoides
141	Сүүдрийн ойн цагаан	Moehringia umbrosa
142	Бохир ортууз	Oxytropis sordida
143	Горбуновын ортууз	Oxytropis Gorbunovii
144	Комаровын ортууз	Oxytropis Komarovii
145	Крыловын ортууз	Oxytropis Krylovii
146	Ладыгины ортууз	Oxytropis ladyginii
147	Монгол ортууз	Oxytropis mongolica
148	Нарийн ортууз	Oxytropis tenius
149	Сапожниковын ортууз	Oxytropis saposhnikovii
150	Сутайн ортууз	Oxytropis sutaica
151	Сэлмэн ортууз	Oxytropis falcata
152	Хоёр цэцэгт ортууз	Oxytropis diantha
153	Арзгар оточ өвс	Bunium capillifolium
154	Цөлийн өнчинцэрэв	Krylovia eremophila
155	Шар саахуу цэцэг	Nuphar lutea
156	Дэвүүр үрт сагай	Pugionium pterocarpum
157	Крыловын садагнагва	Lophanthus Krylovii
158	Бунгийн салаагана	Chorispora bungeana
159	Бушийн сараана	Lilium buschianum
160	Потанины сараана	Lilium Potaninii
161	Альбертийн сарнай	Rosa Albertii
162	Беггерийн сарнай	Rosa beggeriana
163	Хавтгай хатгуурт сарнай	Rosa platyacantha
164	Монгол сиймбий	Batrachium mongolicum
165	Кауфманы сиймбий	Batrachium Kauffmanii
166	Монгол сиймхийлэг	Melandrium mongolicum
167	Шивүүрт сондуут	Acanthophillum pungens
168	Алтайн сонгино	Allium altaicum
169	Максимовичийн сонгино	Allium maximoviczii
170	Цагаан цэцэгт сонгино	Allium galanthum
171	Эмгэн сонгино	Allium condesatum
172	Сэвгүй сорвоо	Calamagrostis inexpansa
173	Турчаниновын сорвоо	Calamagrostis Turczaninovii
174	Нэлмэгэр сунараа	Asperula humifusa
175	Хадны сунараа	Asperula saxicola
176	Арзгар сухай	Tamarix hispida
177	Тагийн сүүт өвс	Euphoridia alpina
178	Сөөгөнцөр сүхлээ	Segurinega sufruticosa
179	Комаровын тавансалаа	Plantago Komarovii
180	Нам тайжийн жинс	Echinops nanuls
181	Толгойрхог тайр	Gypsophila cephalotes
182	Грубовын тарваган шийр	Thermopsis Grubovii
183	Монгол тарваган шийр	Thermopsis mongolica
184	Урт буурцагт тарваган шийр	Thermopsis longicarpa
185	Үсхий тарваган шийр	Thermopsis hirsutissima
186	Ширэнгийн тарна	Polygonum dymetorum
187	Днеприйн тахилж	Middendorfia borysthenica
188	Том үрт тольт өвс	Calutzkya macrocapra
189	Жинхэнэ том үрт	Megacapraea megalocarpa
190	Тагийн тосондой	Pinguicula alpina
191	Монгол тост	Brachanthemum mongolicum
192	Ледебурын төлөгч-өвс	Achillea ledebourii
193	Шоргор төлөгч-өвс	Achillea acuminata
194	Таван судалт төмөрдээ	Lathyrus quinquenervius
195	Нугын туйпланцар	Phlomis pratensis
196	Халхын голын тунхуу	Chrysanthemum chalchingolicum
197	Зүүнгарын тутаргалж	Piptatherum songaricum
198	Жижиг жимст тэмээлж	Camelina microcapra
199	Нугын тэшиг	Tretocarya pratensis
200	Анхил улаагана	Ribes fragrans
201	Анхилуун улаагана	Ribes graveolens
202	Арзаахай улаагана	Ribes hispidulum
203	Элдэв үст улаагана	Ribes heterotrichum
204	Анхил цагаан улалж	Carex laliacea
205	Бага улалж	Carex parva
206	Сэлэнгийн улалж	Carex selengensis
207	Туулайн улалж	Carex leporina
208	Цагаан улалж	Carex alba
209	Бротерусын улбуудай	Cortusa brotheri
210	Дайрт унаган сүүл	Schizahne callosa
211	Хөвдөг усан хөрш	Potamogenton natans
212	Гялгар усан хөрш	Potamogenton lucens
213	Моохоодуу усан хөрш	Potamogenton obtusifolius
214	Уртхан усан хөрш	Potamogenton praelongus
215	Бяцхан цэцэгт хависгана	Scorzonera parviflora
216	Грубовын хависгана	Scorzonera Grubovii
217	Маалингадуу хавталж	Meniocus linifolius
218	Гоо хадаасгана	Centaurium pulchellum
219	Лозелийн хамбий	Sisymbrium Loeselii
220	Өргөсхөнт хамбий	Sisymbrium subsprinescens
221	Алтайн хамбил	Draba altaica
222	Олон толгойт хамбил	Draba multicept
223	Сибирь хамбил	Draba sibirica
224	Тэмээн харгана	Caragana spinosa
225	Зарзаахй харцгана	Hieracium enchioides
226	Маалинган навчит хасалгана	Diarthron linifolium
227	Ломоносовын хасзул	Olgaea Lomonosovii
228	Налчгар хайрст хогорзул	Centurea adpressa
229	Нүцгэн хонгорзул	Centaurea calva
230	Хүрэн хонин зажлуур	Linaria hepatica
231	Зэгэл хоногбудаа	Setaria glauca
232	Хангайн хонхлой	Adenophora changaica
233	Ерөндөг хорс	Aconitum anthoroideum
234	Комаровын хорс	Aconitum Komarovii
235	Говийн хотир	Zygophyllum gobicum
236	Кашгар хотир	Zygophyllum kaschgaricum
237	Орхигдмол хотир	Zygophyllum neglectum
238	Өдлөг хотир	Zygophyllum sianum
239	Өргөн навчит хотир	Zygophyllum latifolium
240	Шовгор хотир	Zygophyllum mucronatum
241	Нохойн хэлэрхүү хотой	Leonurus panzerioides
242	Ижлийн хошоон	Melilotus Wolgicus
243	Цагаан хошоон	Melilotus albus
244	Мөлхөө хошоонгор	Trifolium repens
245	Потанийн хөвдөл	Cetraria Potatninii
246	Дагуур хөвөнцөр	Epilobium dahuricum
247	Үсхий хөвөнцөр	Epilobium hirsutum
248	Будгийн хөхөргөнө	Isatis tinctoria
249	Хавтагнавчит хөхтолгой	Eryngium planum
250	Барзгартүрүүт хувиланги	Pedicularis dasystachys
251	Цуулбар хувиланги	Pedicularis fissa
252	Шөмбөгөр хувиланги	Pedicularis proposcidea
253	Гажиг хулсанз	Arundinella hirta
254	Далжгар хумилж	Alchemilla cyrtopleura
255	Крыловын хумилж	Alchemilla Krylovii
256	Мөлгөр хумилж	Alchemilla hebescens
257	Павловын хумилж	Alchemilla pavlovii
258	Хангайн хумилж	Alchemilla changaica
259	Сибирь хундгана	Adonis sibirica
260	Алтайн хунчир	Astragalus altaicus
261	Байтагийн хунчир	Astragalus baitagensis
262	Гранитовын хунчир	Astragalus granitovii
263	Грегорын хунчир	Astragalus gregorii
264	Дани хунчир	Astragalus danicus
265	Дэрвээн хунчир	Astragalus squarrosa
266	Жимийн хунчир	Astragalus dshinensis
267	Курчум хунчир	Astragalus kurtschumensis
268	Үнэгэн хунчир	Astragalus vulpinus
269	Хангайн хунчир	Astragalus changaicus
270	Хөөнгөбуурцагт хунчир	Astragalus physocarpus
271	Ширүүн хунчир	Astragalus scabristiformus
272	Сормост хургалж	Eragrostis cilianensis
273	Хуурамч /марцны/ хурганчих	Rumex pseudonatronatus
274	Сибирь хуш	Pinus sibirica
275	Цөөнмөчирт хэрээн нүдэн	Asparagus oligoclonus
276	Төрөл хялгана	Stipa consanguinea
277	Улбар хялгана	Stipa rubens
278	Цөлийн хялгаст	Strigosella africana
279	Дэгнүүлтэйхэн цагаансуль	Elymus praecaespitosus
280	Өндөр цагаансуль	Elymus exelsus
281	Памир цагаансуль	Elymus pamiricus
282	Федченкогийн цагаансуль	Elymus Fedtshenkoi
283	Давсны цахилдаг	Iris halophila
284	Юнатовын цомбогоно	Microstigma Junatovii
285	Толбот цэгцээхэй	Achyrophorus maculatus
286	Яагаан цээнэ	Paeonea anomala
287	Арзгар жимст чоногоно	Jurinae chaetocarpa
288	Гендерсоны чонохор	Poacynum Hendersonii
289	Гашуувтар цэсэнцэр	Solanum depilatum
290	Бөхөөн чонын өргөс	Carduus nutans
291	Охоотын чөдөр өвс	Atragena ochotensis
292	Сибирь чулуудай	Petrosimonia sibirica
293	Литвиновын чулуудай	Petrosimonia Litwinovii
294	Ботуульхай шагшуурга	Scholochloa festucacea
295	Нүцгэн үрт шадалзай	Rochelia leiocarpa
296	Каспийн шарбударгана	Kalidium caspicum
297	Боргоцойлог шаргас	Halocnemum atrobilaceum
298	Алатив шиваантиг	Pyretherum alatavicum
299	Гоё шиваантиг	Pyretherum pulchrum
300	Хангайн шиваантиг	Pyretherum changaicum
301	Саглагар шивэл	Equisetum ramosissimum
302	Цоохор шивэл	Equisetum variegatum
303	Нэг наст шивэрс	Lucopodium annotinum
304	Дагуур шимэрс	Hedysarum dahuricum
305	Бөхөгөр шогшрого	Melica nutans
306	Бүрсгэр шорно	Frankenia pulverulenta
307	Тэнгисийн шүдэлж	Najas marina
308	Их шүүдэргэнэ	Chelidonium majus
309	Нүцгэн шүхэргэнэ	Chelidonium denudatum
310	Монгол шээргэнэ	Silene mongolica
311	Жинхэнэ эвэр үрт	Carpoceras ceratocarpum
312	Шивүүрт эмгэн шилбэ	Atraphaxis spinosa
313	Нягт эмгэншилбэ	Atraphaxis compacta
314	Грубовын эрхэнцэг	Torularia grubovii
315	Ганган юлт	Goniolimon callicomum
316	Говийн ялгуунцэцэг	Cleome gobica
317	Гэрцэгт ягаалзай	Braya siliquasa
318	Азийн төлөгч өвс	Achillea asiatica
319	Хар хорс	Aconitum turczaninowii
320	Элсний цулхир	Agriophyllum pungens
321	Шулуун сонгино /гогод/	Allium linaria
322	Анхил сонгино /гогод/	Allium odorum
323	Шувуун хөл /сарвуун/	Allium anisopodium
324	Халиар ссонгино	Allium victorialis
325	Цагаан шаваг	Artemisia rutifolia
326	Хар шаваг /сайхан шаваг/	Artemisia santolinifolia
327	Монгол хунчир	Astragalus mongolicus
328	Пагдгар бадаан	Bergenia crassifolia
329	Илдэн ишүүгэн	Cacalia hastate
330	Жижиг жимст сархи	Camelina microcarpa
331	Феддийн аргамжин цэцэг	Cistanche feddina
332	Цагаан яргай	Cormus alba
333	Час улаан долоогоно	Crataegus sanquinea
334	Нангиад зээргэнэ	Ephedra sinica
335	Сахлай дигд	Gentiana barbata
336	Урал чихэр өвс	Glycyrrhiza uralensis
337	Өргөст тошлой	Grossularia acicularis
338	Сэрхэн хөхөө цэцэг	Gymnadenia conopsea
339	Зайдуу өдлөг нүцгэн үр	Gymnocarpium remotepinnatum
340	Хадны нүцгэн үр	Gimnocarpium robertianum
341	Сиймхий цэгцүүхэй	Hypericum perfoliatum
342	Шар цахилдаг	Iris flavissima
343	Потанины цахилдаг	Iris potanini
344	Алтайн далан хальс	Lonicera altaica
345	Өрөл	Malus baccata
346	Урт навчит балгана	Murycaria longifolia
347	Өргөст ортууз	Oxytropis aciphilla
348	Үнэгэн сүүлхэй тарна	Polygonum alopecuroides
349	Хурган мэхээр	Poligonum viviparum
350	Дэрэвгэр жиргэүү	Saposhnikovia paricata
351	Байгаль гүүн хөх	Scutellaria baicalensis
352	Үлдэн могойн идээ	Sedum aizoon
353	Сибирь ерөндгөнө	Vincetoxicum sibiricum
354	Эгэл бавран	Pteridium aquilium
355	Нарсны төрлийн модны үр

“Байгалийн амьтан, ургамлын эсрэг гэмт хэргийг таслан зогсооход иргэн хүний үүргээ биелүүлж, амьд байгалиа хайрлан хамгаалахыг уншигчдаасаа уриалж байна.

Г.Эрдэм

Эх сурвалж: www.undesten.mn