Д.Бямбасүрэн: Монголын тэжээвэр алуурчдыг бид мартах ёсгүй

-Ардчилсан нийгэмд иргэдийн дуу хоолой чөлөөтэй байх тусмаа тэр нийгэм зөв замаар явах боломжтой байдаг. www.Zindaa.mn сайтынханы санаачлагаар онлайн Засгийн газар, онлайн парламент бай­гуулагдах гэж байгааг сонслоо. Энэ нь гурван талаасаа бол маш чухал зүйл. Нэгдүгээрт, төр зас­гийн гол зангилаа асууд­луудын талаар иргэд дуу хоолойгоо өргөн чөлөөтэй илэрхийлэх боломжтой. Энэ бол Монголд ус агаар мэт хэрэгтэй байгаа асуу­дал.

Бид урьд нь Оюутол­гойн гэрээ ч байгуулж үзлээ, сонгуульд оролцох намуудын хөтөлбөр ч ярил­цаж үзлээ. Ард түмний санал бодлыг илэрхийлэх суваг байгаагүй учраас бид олон талаараа алдаа хийсэн шүү дээ.

Хоёрдугаарт, одоогийн нийгмийн бүтэц улстө­рийн тогтолцоог сайж­руулахад хэрэгтэй. Одоо улстөрийн амьдралд на­мууд гэдэг бүтцүүд ноёр­хоод, намууд маань олигархиудын мэдлийн хэрэгсэл болж хувирах хандлага хүчтэй байна. Улстөрийн намууд сон­гуулийн мөрийн хөтөл­бөрөө боловсруулахдаа баян чинээлэг хүмүүсийн бизнес төслийг нийгэмд тулгаж байна. Үүгээр ч зогсохгүй улсынхаа нэ­рийн өмнөөс, нийгмийн нэрийн өмнөөс гаднаас зээл авч улс орноо барь­цаанд тавьчихаад цөөн хэдэн хүний эрх ашигт үйлчлэх хандлага гарч бай­­на. Нөгөө талаас на­мууд гэдэг маань олон түмнийг хамрах, тэдний хүсэл зоригийг илэрхий­лэх ёстой байгуулага бо­ловч намыг тэжээж тэтгэ­дэг чинээлэг хүмүүсийн гарт орсноор нийгмийн дундаж давхарга түүнээс дооших хүмүүсийн санаа бодлыг бүдэг сонсох бол­лоо. Ийм нөхцөлд онлайн Засгийн газар, онлайн парламент нь нам гэдэг үхширмэл тогтолцооноос аажмаар салах гарц хайхад ач холбогдолтой.

Гуравдугаарт, онлайн парламент, онлайн Зас­гийн газар нь нийгмийн хамгийн өргөн давхаргад түшиглэж тэдний санаа бодлыг илэрхийлэх утгаа­раа нийгмийн эрүүл са­руул хүчин болох ард­чиллын тогтолцооны гурав дахь эгнээг бүрдүүлэх бо­ломжтой гэж бодож бай­гаа. Энэ талаасаа бол маш чухал зүйл. Гэхдээ онлайн парла­мент, онлайн Засгийн га­зар нь өөрөө маш том эрс­дэл, хүнд сорилтуудтай тулгарах нь дамжиггүй. Учирч болох хамгийн том бэрхшээл нь улстөрийн намууд төдийгүй эрх баригчдын зүгээс ирэх бодлого байх болно. Яагаад гэвэл онлайн технологийг ашиглаж олон түмний са­наа бодолд нөлөөлөх, улс­төрийн зорилгоор ашиглах сонирхолоор хандаж болох талтай. Хэрэв ингэсэн тохиолдолд гаж бодлогод орно. Үүнээс гадна одоо­гийн улстөрд нөлөөлөөд байгаа бизнес бүлэглэлүүд өөрийнхөө явцуу ашиг сонирхолд ашиглах бо­ломж­той.

Ер нь болгоомж­лох зүйл их бий. Жишээ­лэхэд, Оюутолгойн гэрээ байгуулах үед нийгмийн дотор лобби бүлэг үүсч гэрээг магтан дуулах, ша­хаж тулгах, хохирлоороо далайлгаж нийгмийг сэт­гэл санааг үймүүлэх үйл ажиллагаа өргөн явсан шүү дээ. Үүнтэй адилхан бизнес бүлэглэлүүд он­лайн парламент, онлайн Засгийн газраар дам­жуулж төрөөс шахалт үзүү­лэх, өөрсдийнхөө ашиг сонирхолын хэрэгсэл бол­гож ашиглах юм бол аюул­тай. Гурав дахь нь гадна дотны элдэв сонирхолоор янз бүрийн үйл ажиллагаа явуулах боломжууд бий л дээ. Энэ гурван аюулыг үргэлж бодож үүнээс сэр­гийлэх арга хэмжээ­нүү­дийг  авсан тохиолдолд онлайн парламент, онлайн Засгийн газрын давуу тал нь илүү болох байх гэж бодож байна.

-Улстөрд орж чадаа­гүй, сонгуульд оролцоод ялалт байгуулаагүй, улс­төрийн өш хонзон өвөрлөн даагаа нэхэж буй хүмүүс орох юм бол тус болохгүй. Мөн Онлайн парламент, онлайн Засгийн газарт нэр дэвшиж байгаа хүмүүс улстөрийн намуудын тө­лөөлөл болж цаанаа тэд­ний эрх ашгийг илэр­хий­лэх үүднээс орж ирэх юм бол өөртөө ч, улс нийгэмд ч хортой зүйл хийнэ. Ер нь Онлайн парламент, он­лайн Засгийн газрын ам­жилттай ажиллах үндэс нь улстөрөөс аль болох хол хөндий байгаа оюуны нөөц буюу эрдэмтэн мэр­гэ­дээ нааш нь татах. Тэд­нийг идэвхжүүлбэл тэдний мэдлэг чадвар хэрэг болно.

-УИХ-ын гишүүдийн хийх ажил нь багадсан юм шиг үүн рүү орж байгаа нь утгагүй асуудал. УИХ болон Засгийн газрын гишүүн гэдэг чинь нэг хүний яс янгинуулам хүнд ачаа юм шүү дээ. Гэтэл одоо манай УИХ-ын гишүүд алдарт уяач болоод явж байгаа нь уяачийн хөдөлмөрийг доромжилж байгаа юм шиг хандаж байгаа хэрэг. Уяач гэдэг чинь нойр хоолгүй ажил­ладаг маш хүнд ажил шүү дээ. Үүгээрээ зогсохгүй одоо УИХ-ын гишүүн он­лайн парламент, онлайн Засгийн газар руу ороод тэнд давхар үүрэг хүлээнэ гэж байвал цэвэр улстө­рийн нэр төрийн хойноос хөөцөлдөж байгаа увайгүй хэрэг. Энэ бол ёстой хэрэггүй зүйл шүү.

-Би Оюутолгойн асууд­­лаар зөвхөн одоо ингэж хандаж байгаа юм биш. АН-ын парламентын бүлэг Оюутолгойн гэ­рээ­ний асуудлыг хэлэлцээд дэмжих шийдвэр гаргахад нь би тэр өдрийн 10 цаг 45 минутад Үндэсний аюул­гүй байдлын зөвлөлийн гурван гишүүнд хандаж санал бодлоо илэрхийлж байсан. “Энэ гэрээг яагаад чиг  ийм байдлаар байгуулж болохгүй. Энэ бол эдийн засаг талаасаа ашиггүй төдийгүй Монгол улсын тусгаар тогтнол Үндэсний аюулгүй байдал талаасаа байж болохгүй гэрээ” гэж.

20 мянган хувьсаг­чийн тухайд С.Баярцогтын хэ­лээд байгаа 20 мянган хувьсагч гэдэг нь энэ тоо­цоог хийсэн хүмүүсийн үйлдлийг хамгаалах нэг хэрэгсэл юм биз дээ. Гэх­дээ 20 мянган хувьсагчтай загвар бодоогүй гэдгийг би баттай ойлгож байна. Яг 20 мянган хувьсагчтай загва­рыг мэдээллээр хангаж болохгүй. Монголд тийм боломж ч байхгүй. Гол асуудал нь эдийн засгийн үр ашиг. Монгол баялгаа гадны оронд эзэмшүүлээд өөрөө өртэй хоцорч байгаа нь л үр ашиггүйн гол нотолгоо юм. Үүнээс гадна Оюутолгойн гэрээ байгуулснаар Мон­голын эдийн засгийн нэгд­мэл орон зай задарсан. Улс орны эдийн засаг гэдэг чинь нэг цогц бүхэл зүйл. Монголын эрх зүйн орчинд, монголын төрийн хяналтан дор байх ёстой. Гэтэл Монголын эдийн засаг одоогийн байдлаар хууль эрх зүйн орчноор зохицуулагддаг, монголын ядуу зүдүү аж ахуйн нэг­жүүд, мал аж ахуй, мөн өмнөд хөршийн хууль эрх зүйгээр зохицуулагддаг нэг бүлэг, дээрээс нь Оюу­­толгой гээд Фрийд­ландын ч юм уу, Рио тин­тогийн ч юм уу дур зоргоор зохицуулагддаг гурван бүтэцэд хуваагд­лаа.

Эдийн засаг гурав хувааг­дана гэдэг нь ирээ­дүйд Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрх нь ху­ваагдах үндэс тавигдаж байна гэсэн үг. Энэ бол том аюул шүү. Оюутолгойд шүүмж­лэлтэй хандах гурав дахь том асуудал нь монголын нийгмийн баялгийг ухаж аваад оронд нь хоосон нүх, сүйрсэн байгаль үлдээх аюулыг дагуулж байгаа. Усны асуудал, байгаль орчны асуудал гээд дутуу шийдэгдсэн асуудал олон бий л дээ. Оюутолгойн асуудлыг бүхэлд нь аваад үзэх юм бол анхаасаа л монгол улсын хууль тог­тоомжийг зөрчсөн гэдгийг бүгдээрээ мэдэж байгаа. Хайгуулын ажил дуу­саа­гүй байхад ашиглалтын лиценз өгсөн.

Нөөц нь тогтоогдоогүй байхад ашиглалтын лиценз өгнө гэдэг нь хэнд, хичнээн тонн баялгаа ашиглуулж байгаагаа мэдэхгүй байна гэсэн үг. Мөн техник эдийн засгийн үндэслэл нь гараагүй байхад гэрээ байгуулсан. Хэнтэй юу хийж байгаагаа мэдэхгүй­гээр гэрээ байгуулж болох уу даа.

Гэрээ байгуулахдаа юу хийв гэхээр дээр дурьд­санчлан өөрийнхөө баял­гийг хүнд өгөөд өөрөө өр­тэй хоцрох гэрээ бай­гуул­сан. Энэ бүхнээс бодоод үзэхээр Оюутолгойн гэрээ бүх талаараа Монголд ашиггүй муу гэрээ болсон гэдгийг хэлэх байна. Одоо энэ гэрээг байгуулсан хүмүүс, төр засгийн удирд­лагууд хариуцлагыг нь хүлээх ёстой байх. Тухайн үед Ерөнхий сайд байсан С.Баяр, дараагийн Ерөнхий сайд Сү.Батболд нар. Мөн тухайн үед Уул уурхайн сайд нь Д.Зоригт гэж хүн, Сангийн сайд нь С.Баярцогт байлаа. Энэ дөрвөн хүнээс монголын ард түмэн хэзээд асуух болно. Асуух асуухдаа хариуцлага асуух болно.

-Ганцхан П.Очирбат, Н.Багабандийн тухай асуу­дал биш ээ. Ер нь Оюутолгой анх байгуу­лагдахаас эхлээд Фрийд­ландын дэргэд төрийн өндөр албан тушаалтнуу­дын үр хүүхдүүд, хамаа­тан садангууд бөөгнөрсөн. Тэдний жагсаалтыг гар­гаж бэлтгэхэд одоо ч орой­тоогүй байх гэж боддог. Энэ хүмүүс нийлээд Мон­голын нийгэмд маш хүч­тэй лобби бүлэг үүсгэсэн. Оюутолгойн тухай асууд­лыг ярих юм бол би 2005 оны нэгдүгээр сарын 5-нд интернэтээс Оюутолгойн гэрээний төслийг олж ав­сан юм.

Тэр даруй өөрөө үзээд Ц.Элбэгдорж Ерөн­хий сайдад, УИХ-ын Га­даад бодлого, аюулгүй байдлын байнгын хороо­ны дарга М.Энхсайханд, Үндэсний аюулгүй байд­лын зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга н.Готов гуравт би өөрөө аваачиж өгөөд “Энэ болохгүй шүү. Ийм гэрээ хийж бол­дог­гүй юм. Улс эх орны эрх ашигт харшилна” гэж хэл­сэн. Тэр үеэс эхлээд л би эсэргүүцэн ярьж эхэлсэн шүү дээ. Гэсэн ч надад хэн ч мөнгө төгрөг санал бол­гож байгаагүй.

Би эх орноо гэсэн сэтгэлээр л ярьж байгаа болохоос биш, өөр ашиг сонирхолоор ингэж яриагүй. Намайг Оюутол­гойн гэрээг эсэргүүцлээ гээд “Сайн байна” гэж хэлдэггүй, “Битгий эсэр­гүүцээд бай” гээд хээл хахууль өгье гэж байгаа­гүй. Өгье гэсэн ч би авах­гүй. Тийм болохоор на­майг хардах зүйл байхгүй.

-С.Баярцогт Монго­лын ард түмнийг хуурч мэхлэх улаан цайм алхам хийсэн. Үүгээр ч зогсох­гүй дэлхий нийтийн өмнө Монголын төр гэж ямар арчаагүй “юм” байдаг юм бэ, Монголын Сангийн сайд гэж ийм хүүхэлдэй байдаг юм гэдгийг ха­руулснаар Монгол улсыг дэлхий дахинд шившиг болгосон. Тийм учраас би С.Баярцогтын эсрэг байж “Болохгүй юм хийсэн хүн” гэж хэлж байгаа юм.

-2008 оны долдугаар сарын 1-ний үйл явдал нь сонгуулийн луйвартай холбоотой ч тэр үеийн үйл явдлыг эргээд ярина гэвэл сонин байна. Сонгуулийн сурталчилгааны явцад АН нэг сая төгрөгийн хувьцаа тараана гэсэн нь хүмүү­сийн сэтгэлийг нилээд татсан төдийгүй ер нь үндэснийхээ баялгийн эзэн болох нь уу гэсэн найдвар төрүүлж байсан. Гэтэл сонгууль болохоос 7-хон хоногийн өмнө ту­хайн үеийн МАХН-ынхан “Бид 1,5 сая төгрөг та­раана” гэсэн лоозон ба­риад гэнэтхэн гараад ирс­нийг санаж байгаа байх. Тус намын нарийн бич­гийн дарга нар гэх цагаан цамцтай залуучууд бат­ламж бичгээрээ даллаад хурал дээрээ сууж байгааг телевизүүдээр үзүүлж, үүний дараа батламж бичиг тараалаа шүү дээ.

Сонгууль гэдэг бол 4 жил хуримтлагдсан хүлээл­тийн тайлал зангилаа бай­даг. Гэтэл энэ хүлээлтийг долоохон хоногийн дотор өөрчилж мөнгөний ам­лалтаар асар их эргэлт гаргана гэдэг бол улстө­рийн тогтворгүй байдал үүсгэх хангалттай шалт­гаан. Энэ нь  МАХН-ынханы сонгуулийн так­тиктай холбоотой байсан л даа. Энэ утгаараа уур хи­лэн дэлбэрч жагсаал цуг­лаан болсон гэж боддог. Байшин шатаасны хувьд би одоог хүртэл эргэлздэг. Тэр бетонон байшин яахаараа дээд давхараасаа эхлээд шат­сан юм, яасан ч түргэн шатсан юм.

Тэр байшин дотор хичнээн литр виски, спирт агуулагдаж байсан юм. Бодвол тэрнийхээ галд шатсан байх. Уг нь намын хуулиар бол үл хөдлөх хө­рөнгө түрээслэхийг хориг­лодог. Гэтэл тэр үед МАХН-ынхан байраа хууль зөрчин түрээслэж байгаад байшингаа ша­таасан. Тэр үед Оюутолгойн  асуудал байсан уу гэвэл байсан гэдэг нь илэрхий харагдаж байгаа юм л даа. Үүнээс өмнөх явдлыг аваад үзье. 2006 онд ашигт малтмалын хууль өөрч­лөгдлөө. Тэнд юу болов!?. Ашигт малтмалын хуулиа өөрчлөхдөө Оюутолгойн одоогийн нөхцөл байдал бүрдэх бүх үүд хаалгыг нээж өгсөн шүү дээ.

Мөн 2006 онд Татварын хууль өөрчлөгдлөө. Хуучнаар бид шаталсан татвартай бай­сан. Гэтэл одоо нэг шат­лалтай болж өөрчлөгдсөн байгаа. Тэгэхээр 2008 оны сонгууль болохоос 2-3 жи­лийн өмнөөс эхлээд УИХ дотор Оюутолгойн эрх аш­гийг хамгаалах лоб­би бү­лэг ажиллаж, монголын хууль эрх зүйн орчныг өөрчилсөн байсан.

Одоо Ашигт малтмалын хуу­лийг  өөрчлөх ажлын хэсэг гарлаа. Тэр үед Та­ван­толгойн ордыг хувьдаа эзэмшиж байсан хүн л тэр ажлын хэсгийг толгойлж байсан шүү дээ. Тэрний ар талд гадаадын хөрөнгө оруулалт, өөрөөр хэлбэл Оюутолгойн Фрийдлан­дын компаниар тэжээгд­дэг, санхүүждэг Монго­лын уул уурхайн ассио­цацийнхан уул уурхайн  бодлогын голыг тодор­хойлж байсан шүү дээ. Тэнд хэн хэн байсныг Монголын ард түмэн мар­тах ёсгүй. Энэ хүмүүс Оюутолгойн бодлогыг  лоб­­­бидож хэрэгжүүлж өдийг хүрсэн. Энэ чинь 2008 оноос өмнөх асуудал байхгүй юу. Тэгэхээр хатуухан сануулга гэж хардах нь зөв л дөө. Амь үрэгдсэн хүмүүсийн асуу­дал чинь жагсаал цуглаан тарж байхад болсон шүү дээ. Гудамжинд явж бай­сан хүмүүсийг хөөж бууд­сан асуудал. Түүнээс биш цагдаагийн өөдөөс мод чулуу бариад дайрч байгаа улсуудыг буудаагүй.

Тэр  үеийн бичлэгийг харж бай­хад их сонин байдаг. Жагсагчид нь чулуу ба­риад цагдаагийн өөдөөс шиднэ, нөгөөдүүл нь ухарч байгаад чулуу аваад жаг­сагчид руугаа шиднэ, урагшаа давшина. Нэг үгээр хэлбэл өдөж байгаад хөдөлгөж байгаа байхгүй юу. Тэр явдал илэрхий л байсан шүү дээ.

-60:40 гэдэг нь ч өөрөө оновчтой тоо биш. Ер нь уул уурхай гэдэг чинь их өвөрмөц салбар. Орд газар бүхэн цорын ганц тохиол­дох онцлогтой байдаг нь үнэн. Баялагийнхаа агуул­гаар, чанараар, байр­шилаар, уул геологийн нөхцөлөөр гээд бүгд өөр өөр. Тийм учраас ганцхан стандарт байж болохгүй.  Тэр байтугай нөөцийн төлбөр авахдаа ч гэсэн 5 хувь гээд мунгинаад сууж байж болохгүй шүү дээ. Тухайн орд газрыг эзэм­ших сонирхол үр дүнгээс шалтгаална. Жишээлбэл, Киргизийнхэн кунторын алтнаас 18.1 хувийн нөө­цийн төлбөр авч байгаа.

Гэтэл Монголчууд Оюу­толгойгоос нөөцийн төл­бөрт таван хувийн татвар авч байгаа. Ийм хандлага байж болохгүй ээ. Ер нь хатуу хууль тогтооно гэдэг нь арчаагүйн шинж. Ми­ний бодлоор бол Монго­лын төр засаг ямар орд газраа, хэнтэй яаж ашиг­лах вэ, ямар түвшинд  бо­ловсруулах вэ гэдэг бод­логоо тодорхойлчихоод дараа нь орд газар тус бүр дээрээ хамтрагчидтайгаа ярих ёстой.

100 хувь тэдэнд өгч ашиглуулаад  татвараа аваад сууж байж болно, 100 хувь тэдэнд өгчихөөд түүхий эдээ өөрөө аваад боловсруулаад сууж байж  болно. Ер нь янз янз байж болно. Нөгөө талаас татва­рын хууль болон эрх зүйн орчин нь боловсронгуй байх хэрэгтэй.

Жишээ­лэхэд, Швед улсад 100 сая кроноос дээш ашигтай газрууд ашгаасаа 70 ху­вийн татвар төлдөг. Төлөөд л, ажиллаад л байгаа шүү дээ. Гэтэл Монголд 25 хувийн татвар төлдөг. Тэн­гэр газар шиг ялгаатай байгаа биз. Тэгэхээр эх­лээд эрх зүйн орчноо бо­ловсронгуй болгоод дараа нь төрийн оролцоог багас­гах асуудал байж болно.

2006 онд татварын хуулийг өөрчилж байхад бид хэлж байсан. “Наадах чинь хэд­хэн олигархиудын капи­талын эрх ашигт үйлчилж байна. Сүүлд уул уурхайн томоохон үйлдвэрүүд ашиглалтанд ороход та нар аргагүй байдалд орно шүү” гэж. Гэтэл одоо эргээд харахад ашиг хуримтлалаа хурааж авч чадахаа бай­чихсан. Тэрнийгээ нөхө­хийн тулд 40:60 гэдэг тоог санаачлан гаргаж байгаа юм. Стратегийн орд газ­руудад улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийсэн бол 51 хувийг монголын тал эзэмшинэ гэсэн хууль гаргачихсан байгаа. Өөрөө бодоод үз дээ. Хээл ха­хууль, авлигад нэвт идэгд­сэн Монголын төр гэж нэг юм байна. Цаад талд нь эрх ашгаа бодож явдаг хөрөнгө оруулагч гэж бай­на. Тэр хөрөнгө оруу­лал­тынхаа 51 хувийг Мон­голын талд өгчихөөд юу бодож суух юм бэ. Ийм юм байж болох уу даа. Ший­дэхэд хэцүү. Тэгэхийн оронд татвараа шатлалтай тогтоогоод “Би хамгийн дээд тал нь ашгийн чинь 60 хувь хүртэл татвар авна” гээд хэлчихсэн бол тэр хүн чинь тооцоо хийгээд илүү олохоор бол өөрөө ороод ирнэ шүү дээ.

“Одоо уул уурхайн нөхцөл хүндэрсэн учраас гадаадын хөрөнгө оруулагчид зугатлаа” гэсэн бөөн гомдол ухуулга яваад байна шүү дээ. Хууль зөр­чиж лиценз авсан, шудар­га бус хуулиар хөнгө­лөлттэй нөхцөл эдэлж бай­гаа компаниуд явбал яваг л дээ. Үүний араас уйлаад яах юм. Өөрсдөө шударга нөхцөлөө бий болгохын төлөө ажиллах хэрэгтэй. Тэгэхгүйгээр татвар бага­тай янз бүрийн хууль тог­тоо­чихоод тэрнийгээ  хул­гайлж авсан лицензээр уургалах гэж оролдох, тэд­нээсээ хахууль авах гэж оролдох, ийм байдлаар хандах юм бол цаашдаа энэ салбар чинь явахгүй шүү дээ.

-Гэрээ рүү орохоосоо өмнө Монголын талд засч залруулах юм байна. нэгд, татварын хуулиа өөрчлөх хэрэгтэй. Хоёрт, Ашигт малтмалын хуулиа өөрч­лөх хэрэгтэй. Гуравт, Га­даадын хөрөнгө оруу­лал­тын хуулиа өөрчлөх хэрэг­тэй. Эдгээр хуулиудын өөрчлөх зайлшгүй шаард­лагатай. Ярилцлагын үргэлжлэлийг энд дарж уншина уу.