Хотын соёлыг хаанаас хайх вэ?

“Соёл гэдэг ойлголтыг үндсэн хоёр хэсэгт хуваадаг. Эхнийх нь өв соёл. Монголчуудад эрт дээр үеэс уламжлагдан заяасан тэр л соёл. Дэлхийд давтагдашгүй өвөрмөц соёлын эзэд бол Монгол хүн. Харин дараагийнх нь хотын буюу олон хүн нэг дор амьдрахад нэг нэгэндээ дарамт үүсгэхгүй байхад тулгуурлаж бий болж буй зохиомол соёл юм.

Энэ хоёр соёл юугаараа ялгардаг вэ гэхээр өв соёл нь хүний уламжлалт харилцаанаас илэрдэг бол хотын соёл нь бидний хамтран амьдрахад зориулагдсан байдаг. Тэгэхээр бид нийгэмших, соёлын дархлааг тогтоох хэрэгтэй байна. Нийгэмших гэдэг нь аливаа хүн мэргэжлээс гадна хувь хүн болон төлөвшихөд суралцах. Нэг саяас илүү хүн амтай хотод иргэн хүн амь насаа ногоон гэрлээр хамгаалдаг. Хот, хөдөө гэж ярьж буй нь ялгаварласан хэрэг огт биш. Орчин нөхцөлдөө дасан зохицож амьдрахыг л хотын соёл гэж нэрлэж байгаа юм.

“Манайд хотын соёлын хувьд уламжилсан зүйл байхгүй. Хоёр, гуравхан үеийн өмнө монголчууд малаа маллаад явж байсан. Гэтэл хотжоод удаагүй мөртлөө нэг их хотын соёл яриад, орон нутгийнхнаа хөдөөгөөр нь дуудаж болохгүй. Хот хогтой байна л гэнэ. Бидний уугаад хаясан ундааны сав нэг бодлын хог ч, зарим хүний хувьд хоногийн хоолыг нь залгуулах амьжиргаа. Гэхдээ хүн ам нягтран суурьшсан газар заавал дагаж мөрдөх ёстой дэг журам байх л ёстой.

Хотын соёлыг Хүрээнээс эхэлж ярих нь зүйтэй. Хүрээнд төрж өссөн хүмүүс хөдөөнөөс мөргөл залбирал бас бус ажлаар ирсэн хүмүүсээс ялгарч, “Хүрээ соёл” гэж нэрлэх болсон хувцаслалт, дэг жаяг, давхарга үүсгэж эхэлсэн бөгөөд энэ нь голцуу чинээлэг баян хэсэгт хүчтэй илэрч байв. Энэ хүрээлэл нь ном судартай багаасаа харьцах эдийн засгийн боломжтой тул дорно дахины хэл соёлд нэвтэрхий, урлаг уран сайхнаар хичээллэснээр голдуу хөгжмийн зэмсэг, дуу бүжигт гаргуун, Хүрээнд ирсэн Орос, Америк, Герман зэрэг гадаадын жуулчин, наймаачин, аялагчидтай харилцдаг учраас барууны соёлыг шимтэн сонирхогч, даган дуурайгч байжээ.

 Богд хаантан 1914 онд архи уух, хараал хэлэх, тэвэг хөзөр даалуу тоглох, лам хувраг охид эмсэд шунахыг цээрлэ хэмээн зарлиг буулгаж байсныг бодоход муу юм нь хэмжээнээсээ хэтэрч хааны сонорт хүрч байсныг гэрчилнэ. Хөрөнгө чинээгээр ялгарч байсан Хүрээ соёлтонгууд хувьсгал ялснаар анир чимээгүй даруу даржин хэлбэрт орж халааг нь Бошгыг халах залуучуудын эвлэл, Орос клуб, цэрэг цагдаагийн дэгжин дарга нар авчээ.

Энэ хэсэгт Франц, Германд бага боловч сурч амьдарсан Монголын сэхээтнүүд, Орост сургууль дүүргэж, орос эхнэр авч ирсэн дарга нар онцгой байр суурь эзэлж, тэднийг даган дууриах нь соёлтой байхын туйлд тооцогдов. Ихэвчлэн Орост хэвлэсэн пянз сонсч байсан болов уу. Хаа очиж тэр үеийнхэн маань маш ухамсартай, нэг нэгэндээ шаардлагатай, хүлээцтэй, шинэ соргог юманд сурцтай, эрмэлзэлтэй байжээ хэмээн түүх судлаач өгүүлж байв.

1950-иад оноос хотын төв барилгажиж, энд төрж өссөн хүүхдүүд өөрсдийгөө 40, 50 мянгатынхан гэж ялган таньж хүрээлэл, дэг жаяг, онцгой хэллэгээр ялгарч Bee Gees, Beatles, Louis Armstrong, Александр Градскийг нууцхан сонсч өссөн. Залгуулаад паалантай суултуур, паартай байранд төрөгсдийн хоёр дахь давалгаа 1970-аад онд Сансар, Төмөр замд, гурав дахь давалгаа нь 80-аад онд нэг, гурав дөрөвдүгээр хороололд таарсан. Ялангуяа, 80-аад онд барилгажилт маш эрчимтэй явж, гурав дөрөвдүгээр хороололд байшинд амьдардаг хэрнээ орцондоо хүндэрдэг “хотынхон” бий болж байсан цаг. Байрны даргад баригдсан хүн “Тэр жорлон чинь яг гал зуухны дэргэд юм, ерөөсөө тухтай бие засч болдоггүй ээ” гэх тайлбар тавьсан удаатай тул дараачийн байрнуудын бие засах өрөөг гал зуухнаас нь холдуулж барьж эхэлсэн гэдэг. Хөгжмийн хувьд социалист нийгмийн чанга хатуу цензурийг давсан гадаад, дотоодын хамтлагуудыг (Соёл эрдэнэ, Мөнгөн харандаа, Баян монгол, Хөх тэнгэр, Харанга) сонсч, социалист улсуудад хийсэн олон ангит киног үзэж өссөн. Орос хэлтэй, хэлгүй шинэ жилээр өглөө болтол зурагт шагайж Главлитын хяналтыг давсан гадаад хамтлаг үзээд, тэрнийгээ жил тойрон ярьдаг байв. Шинэ жилийн бэлгэ тэмдэг болсон мандарины үнэрт дассан он жилүүд. Хотынхны аль ч үе нь орцонд гитар балбаж хөөгдөн, дүү нараараа гэрээс нь ус зөөлгөөд, охид нь черта, резин тоглож, хөвгүүд нь лапта мааткаар нааддаг байж. Чулуугаар байлдах, бариа хийх атаман хулигаан, нийтийн бүжиг, малгай шүүрэх, дугуйны хийг гаргах, архи уух бас л хотын соёлын бараан хэсэгт бичигдэх л байх. Тэр үед гудманд машин байхгүй шахуу орой 18 цагаас хойш албаны тэрэг ч явдаггүй байсан болохоор өнөөдрийнх шиг түгжрэл уур бухимдал байсангүй. 90-ээд оны онцлог картын бараа, шагийн архи, найруулдаг ундаа, Сега тоглоом, тохиролцооны дэлгүүр, ганзагын наймаа. Michael Jackson, Backstreet boys, Whitney Houston, Камертон, Шигтгээ, Номин талст, Эмоушн гэхээр тэр үе санаанд илхэн. Харин хүүхдүүд гадаа тоглох нь багасаж, компьютер шагайж суух нь ихэслээ. Сагс, хөлбөмбөг моодноос гарч Сега тоглоом донтуулсан үе. Ингээд бодохоор энэ уламжлал ч юм шиг, гэхдээ уламжлал гэж нэрлэхээр арай залуудах ч болох. Ер нь хот, хөдөөгөөрөө дуудалцаж талцаж маргаад амьдралд нэмэргүй. Хотынх мөртлөө ямар ч соёлгүй нэгэн байхад хөдөөнийх мөртлөө соёлтой нэгэн байж л байдаг.

Эрэл сурал болж буй хотын соёл маань хувь хүнийх юм байгаа. Хот газар нэг нэгэндээ саад болохгүй ажил, амьдралаа бүтээгээд явах нэг чухал, ганцаар хичээгээд бүтээж чадахгүй зүйлийг нэг сэтгэлээр бүтээх нь чухал. Энэ чинь л хот газрын соёл юм биш үү.